Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »niemający małżonka, będący stanu wolnego«: Sługi żadnego się im [zakonnikom w monastyrach] chować nie godzi, któryby żonaty był, tylko chłostaki to jest młodzieńce bezżenne. NiemPam 263. ZRozumiałem Młodźieńcze żeć Zoná ná myśli/ iáko to temu/ ktorego ná Domatorstwo szczęśćie uknowáło/ miłe wprawdźie głowie iedney zamysły/ ále mnie Káwalerowi bezżennemu niepoćieszne? ZłoteJarzmo 4. Czwarty syn Krzysztof, ten w Wilnie leży, bezżenny. KoniecZRod 164. Alexander umarł posłem w Warszawie, bezżenny, w Przecławiu pochowany. KoniecZRod 190. Przed jezuitą żołnierz jeden się spowiadał, Prosząc, żeby pokutę za grzechy mu zadał. Między inszymi na się powie też tę winę, Będąc jeszcze bezżennym, że miał konkubinę. PotFrasz3Kuk II 585. Beżźenna siostra [Pallas], bratu [Perseuszowi] juź lotnemu Ze iey miał głowę [Meduzy] przyniesć, pomoc dała [...]. LucChrośPhar 308. O Nieboże bezżenny! gdybys uważyć chciał/ iák gorzka iest tá domiemána Stanu twego wolność. GorzWol 8. O? nieboże Bezżenny! co to każesz Zonátym ráchowáć się y uważáć/ iák śiłá kosztuie Zoná/ wyliczáiąc że nie mász żadnego w niey członká/ ktoregoby nie miał Mąż opłáćić: To ia ták mowię/ że wam to bárdźiey kredki potrzebá/ żebyśćie się poráchowáli/ co to przez Rok drugiego kosztuie. GorzWol 45. Cokolwiek záś pisał Sálomon przećiw Niewiástom złym/ to naybárdźiey ná wszetecznice/ ná máłpy/ y tákie iákiemi się rádźi PP. bezżenni báwićie pisał/ czego pełno po iego Xięgách znáydźiećie. GorzWol 51. V nieboraká záś bezżennego choć naybárdźiey ćiągnie iák kotá uskramnia się/ chce sknerowáć/ chce gospodárowáć/ postáremu wszytko oporem/ wszytko skrzypi iák Ruska koláska: nie dármo Mędrzec nápisał kto ma dobrą Zonę/ ma początek gospodárstwá [...]. GorzWol 55. Y nie wolno było zápisowáć albo testámentem legowáć tákim ludźiom bezżennym cokolwiek. GorzWol 57. Troiáko osobliwie błądźićie PP. Bezżenni. Naprzod że czásu nie uważaćie/ y álbo bárdzo młodo/ álbo bárdzo stáro żenićie się. Druga że álbo názbyt śiłá uważaćie w ożenieniu/ álbo nic y nagle bez rekollekciey żenićie się. A potrzećie że nie proporcyálnie/ nie według kondycyi stanu lat swoich/ Zony dobieraćie. GorzWol 61. [...] takiego [kandydata do tronu] by sobie i teraz życzyły [panie], ażeby był bezżenny, ładny i zalotny kawaler, albo porzuciwszy własną za granicą żonę starał się u Polek wszystkich o zupełne afekta. SzlachSasRzecz 214. [...] Stánisław Starosta Kobrzyński, Szawelski, Merecki, Uspolski, Pieniański, Pereasławski, Nowodworski, umarł bezżenny. NiesKor II 78. Pytánie Trzydźieste pierwsze. Czemu się Subdyákonom, Dyákonom, daleko bárdźiey Kapłánom, y Biskupom żenić nie godżi? Odp: 1. Przykłádem Chrystusa Páná y SS. Apostołow Iego, ktorzy wszyscy oprocz Piotrá S. bezżenni byli, á y Piotr S. iák się ná służbę Chrystusowę udał, żonę y dźieći porzućił. NewOzd 256. Bolesław Chrobry 12. záżywał Konsiliarzow, Kromer przydaie, ze ich z żonámi do swego záprászał stołu; toć nie Biskupow bezżennych, ktorych ná on czas nie było 12. ChmielAteny II 397. Nic nam lepièy nie adumbruie Chrystusa Oblubieńca y Kościoła Oblubienicy iego, iako ta czystośc w Osobach Kapłańskich bezżennych, gdy żon niemaiąc czyste Panny, czystemu Chrystusowi Panieństwa Oblubieńcowi się wiecznie zaslubiaią. ChmielAteny III 14. Czytać proszę w Historyi Kościelney, iako w pierwiastkach Chrześciaństwa, w małey owey trzodce wiernych Chrystusowych, tak gęsto Panny, Wdowy, Młodzianie oddawali się Bogu, na życie czyste y powściągliwe, że Poganie żarli się y wołali: Państwo Rzymskie zginie, przez te bezżenne Chrześciany! a Pan Bog to sam sprawował, że osobliwie Chrześciańskie Matrony bardzo były płodne, y przybywało raczey ludzi, niż ubywało. JaroszBł 16. Niech mi się godzi spytać: Czyli by to słuszna była y rozumna, dla większego zaludnienia kraiu naszego, aby nie było tak wiele bezżennych czystość chowaiących? tak duchownych iako y swieckich? albo żeby się tacy wszyscy żenili y mnożyli? JaroszBł 41. Byli to zapewne niewygodni sąsiędzi, lecz społeczeństwo tych bezżennych Flibustierow wystawiało ciekawe a może i iedyne w porządku cywilnym towarzystwo. PotJPodróż 2.

2. »odnoszący się do stanu wolnego, życia w takim stanie, związany z takim stanem«: Widząc moje chęć ku zalotom, za ostatnią wolą swoje przy śmierci zostawił [ojciec] mi tę naukę, mówiąc: — „Synu, wiedz za pewne, że bezżenna młodość ogień jest gorący, a tak nie czyń sobie gorętszego w piekle; a jeśli rozumiesz, że nie wytrzymasz w tamtym ogniu, ten tuteczny swój pilno wodą cierpliwości i wstrzemięźliwości gasić usiłuj.” SaadiOtwSGul 240. Iestże Stan Bezżenny doskonálszy nád Małżeński? AnzObjWaś 49. Zá Boskim idąc Ordinánsem/ Stan bezżenny opuścić/ á w chrześciański błogosłáwiony wstąpić żámyślasz. DobrPol II, 126. Mámká Hippolitowi Zywot mieyski záleca y do małżęństwa go námáwiá, on záś żywot bezżenny y myśliwy chwali. SenBardzTrag 140. Lecż daymy nie masz smierći: do stygá, ćzarnego [!] Chcący spieszęm: Niech życia prágnie bezżennego Młodź nepłodna [!], To wszystko, ná co patrzysz okięm Iedęn wiek może zgubic, y swym pokryć mrokięm. Przeto podź zá náturą ktora żywot dáie. SenBardzTrag 142. Ieśli z Bezżennych, wyniść życzysz áláspásow, A do Małżeńskich myślisz pobieráć się wczásow. Stárszey się kłániay Siostrze; uznasz chęć w stárániu. GorzWol 33. Lácedemonczykowie sławnego swego práwodawce Lykurgá práwem/ ták kochali stan wasz bezżenny/ że tego ktory się żenić nie chćial w pułnaytęższey źimy rozebrawszy z sukien w Rynek mieyski puszczáli. GorzWol 57. Iáko tedy Zołnierzá/ ktoremu Lat pięćdźieśiąt mineło/ Rzymiánie od woyny uwalniáli/ ták y tego co w bezżennym wieku kilká krzyżykow przepędźił/ od miłosnych korwetow wolnym mieć chćieli/ ztąd owo nápisáno. GorzWol 80. A tosz masz zá Cukier Małżeński Lodowáty te Confitury Bezżenney waszey wolnośći/ o ktorey ia lepiey sądźić mogę: bom byłá w Pánieńskim/ á teraz iestem w Małżeńskim stanie: y mogę o obu sądźić. GorzWol 92. Y owszem powiádáią iż w tym był nápomniony [Henryk, syn króla Jana I Luzytańskiego] od BOGA ktorą powieść utwierdżił swoią wyborną pobożnością, y obyczáiow cáłośćią w żyćiú pobożnym bezżennym. DrewsWybór A2. Stan bezżenny Duchownych, prżyczyną był takowych prekaucyi, y dlá tey samey racyey nie chćiano żeby Duchowni wielką mieli Społeczność z białą Płćią pod Pretextem Pobożnośći, áni żeby od nich prżyimowali Prezenta Sukień, Stroiow, y innych ákkommodacyi, ktoreby iákąkolwiek znaczyły Pieszczotę. HylJMOpis 74. [...] U Atenczykow rozgami sieczeni około Ołtárzow, iezliby y tam ci w bezżennym stanie żyć sobie obrali. ChmielAteny1755 I 346. A czyliż ten [Kościół chrześcijański] pod iedną a to widzialną Głową, BOGA wyznaiący y chwalący, następował kiedy na życie bezżenne? na życie w dozgonney czystośći y powściągliwości? JaroszBł 3.

BEZŻENNY m
w funkcji rzeczownika

Formy: lp M. m bezżenny; D. m bezżennego; N. m bezżennym; ~ lm M. m uż. osob. bezżenni; D. m albo ż bezżennych; C. m bezżennym; B. m uż. osob. bezżennych; Ms. m bezżennych

Znaczenia:

»człowiek niemający małżonka, będący stanu wolnego«: Owo zgołá, i ci bezżenni, bez iedni, Prohibentes nubere et abstinere á cibis Fárizeuszowie to; i ci co się każą rozpásywáć, cielsku wygadzáć, ci iedzowie, Herodianie to. MłodzKaz II, 261. Prawda, na inszym miejscu tenże Paweł mowi, Że się lepiej podobać Bogu niż mężowi, I to, jako bezżenny, z swego radzi zdania, Przyznając, że Pańskiego nie miał rozkazania. PotFrasz2Kuk II 322. DO JEDNEGO PLEBANA Prawieć, odsądziwszy żon, kapłanom wygodzą: Dotąd do cyrulika z pleszem tylko chodzą; Dziś niejeden, miłością nieporządną ranny, Poci się pod ciężarem dębowej sutanny. Ale czemuż bezżennym dziwować się księżej, Jeśli z nich dworska ospa którego ciemięży? PotFrasz2Kuk II 382. KTO CICHO ŻYJE, NIE MA ŻONY Młodzieńcem zwali abo bezżennym go starzy, Choćby miał ośmdziesiąt lat, kto z żoną nie swarzy, Choćby ich miał dwie i trzy: jeśli była cicha, Nowina: dziś na świecie pełno tego licha. PotMorKuk III 279. Ieśli też z krewkośći zgrzeszysz álbo piiáństwem/ álbo inszemi Bezżennych grzechámi? to ieszcze możesz się/ obaczywszy/ postánowić. GorzWol 44. Bo iáko z iałowego ćielcá żadnego pożytku ná oborze nie mász/ poki go do pługá nie záprzężesz/ ták y z káżdego bezżennego cosz zá korzyść/ poki go do Iárzmá Małżeńskiego nie założysz. GorzWol 56. Coż sądzić o tego wieku bezczelnych rozpustnikach? O wielu umyslnie bezżennych, nie dla Pana Boga, ale dla wolności grzeszenia y gorszenia? wielu zgoła żyiących in caelibatu sine castitate? JaroszBł 71. [...] bezżenność sama, takiey podpadała nienawiści u Rzymian; że same ich prawa bezżennych od dziedziczenia oddalały: dlaczego trzeba było, aby Konstantyn zniosł takie prawa roku 320. PinSynag 47 [46].

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Patrz bezżeński.