Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »człowiek lub zespół ludzi niezachowujący przykazań bożych, heretyk, niemoralny, niecnotliwy; ateista«: Iáko też y onego żołnierzá bezbożnego czternáście lat, Pozdrowienie Pánny Máriey/ od zábawienia szátáńskiego ochraniáło. SpInZąbMłot 8. O tákowych bezbożnych y przeklętych ludzi niezliczoney wielkości w tey sławney koronie, iż nikomu nie iest táyno, rzecz iest pewna. SpInZąbMłot 170. Gdy szátan upátrzy/ bądź to z biegu przyrodzenia/ bądź też z dopuszczenia Bożego że plagá iákaś ná ziemię przypaść ma [...] czyni to, że te bezbożne białegłowy zá náuką iego wierzą/ iż ony to wszytko spráwuią. SpInZąbMłot 434. Teraz po Trybunałách, po Seymách, po Seymikách, o zniszczeniu kościołow nagęstsza mowá; o vmknieniu dziesięcin; o poniżeniu stanu Kápłáńskiego; o wydárciu Funduszow. Więc się do tego przykłádáią y Heretycy, ktorzy y dobrego słowá w Chrześciáństwie nie godni, Ateistowie, ludzie bezbożni. BirkOboz 3. W tym rzemiesle [..] nie widzę mężnych/ uczonych/ pobożnych y cnotliwych ludzi/ ále Zydy omierzłe/ kupce bezbożne. StarPopr 102. Bézbożny iéstem/ bézbożnié się spráwuię [...] Impiè ago, Impius sum. Kn 21. Bézbożny/ Atheos [...] Diagoras atheos dictus, etc. deorum naturam sustulerunt [...] vide Niépobożny. Kn 21. Siłá bezbożni Heretycy bluźnią y plotek wnoszą między wierne Páńskie. StarKaz II, 312. Jam wszeteczeństwa wszelmorzakiego świadomy I obywatel bezbożnej Sodomy. MorszAUtwKuk 223. W twoim płaczu takie sa zapały, żeby mógł spalić okrąg świata cały [...] albo domy siarką wywracać bezbożnej Sodomy. MorszAUtwKuk . Potym pátrz bezbożny myśli mych Inquisitorze, iákoś złośliwy. LubJMan 56. Continuie postáremu Seym, po wyściu ták wielu Posłow bezbożny Márszałek Poselski, odrodny Syn Wolności Polskiey. LubJMan 146. Bezbożny Gottloss. DobrGram 313. Ze wszystkich na bez bożnieyszy. Er ist unter allen der aller Gottloseste. DobrGram 397. Człek bezbozny y zdrayca wierutny Głos po naszem obozie rozsiał tak okrutny Ze Hetman z Commissarzmi wskrytey zawarł radzie Wyciąc Wołosza. PotWoj 108. Naygorszy, y naybezbożnieyszy. DiarSejm1672 16. Iakoby Duch. ś. Polacy starzy wiedzieli że mieli po nich nastáć w Polscze ták bezbożni, ktorym chłopá abo człowieká zgładzić, iáko śliwkę połknąć. WisCzar 54. Przymuszony był Filert, skarg tak wielą, Co yKrolowey y wszytkim się zdało, Ze pięc okrętow naten czyn oddzielą, Kędybysię to licho pokazało, Do zasłuzoney złapawszy zapłaty, Stawic przed Sędziow bezbozne piraty. PotSyl 71. Do czasu człek bezbożny krzywdzi, broi, mąci. Mowią, że się samo złe o drzewo roztrąci. PotFraszBrück II 386. / bezbożny Człowiek spráwuje wszelką złość. ErnHand 450. Zaczynam dumę krola bezboznego, ktory naswietsze przymierza Swietego Przerwawszy Związki; wsciekły iadem zdiety Wywarł naPolskę animusz przeklęty. DrobTuszInf 33. Z ludźmi bezbożnymi. ChrośListy B2/26. R 1499 Wenetowie mieli kłotnie z Ludwikiem Sfortia X-ciem Mediolańskim, ktory tak był bezboznym Ze Rajazeta do woyny przeciwko ni[m] wzbudził. IntrHist 108. Bezbożny. gottlos, atheistisch, ruchlos. impie, irréligieux. T III 35.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bezbożny sejm:

2. »w odniesieniu do czynów, wytworów działania człowieka: niemoralny, nieoparty na religii, przykazaniach«: Nápisano to y ma być opowiedano dla ohydzenia y zbrzydzenia się tym odstępstwem/ á żeby urząd ku pomście ták bezbożney zbrodni/ to iest: odstąpienia wiáry/ bárziey zápalił. SpInZąbMłot 153. Tę iego myśl bezbożną drudzy ze złych y swawolnych postępkow iego zrozumiawszy/ Chwycili się też tákieyże niezbożności. StarKaz II, 498. Więc żem Tátárow wezwáć, názwał to bydź okrutnym lekárstwem, iakiem Pásquilem, o to ná mię bezbożna nástąpiła złośliwość, wie cáła Polská. LubJMan 80-81. Czemu nie producowałeś w Sądzie tym bezbożnym iákiegokolwliek documentu, listu scriptu? LubJMan 112. ODpowiedziawszy iáko ná bezbożny Mandat, ták też, co tá bezbożność w Informácyey o Sądzie tym niepobożnym zemną rozsiałá po świecie. LubJMan 140. Upátrowałem/ zá bezbożnym seymow rozrywániem/ tłumem cisnące się mala gentis, et tragicum, ktory nástąpił/ Oyczyzny casum. PisMów II 401. Ieśliże miał w tey swoiey bezbożney robocie iákiego pomocniká ábo nie? WisCzar 77. Choć ci siostr nie mam w Grecyey y Braci, Przecię się czuię tegosz płotu kołem, Łacniey się zywot, nisz swoboda traco, Vmrę? gdy więcey trudno zwac kosciołem, Nie słuzyc wkatuszy beznozny, Niech stoi sowom y puchaczomprozny. PotSyl 80. Gąsiewskiego Korwina, hetmana i podskarbiego wielkiego Księstwa Litewskiego gwałtem z Wilna wzięli i do wojska do Kobrynia, gdzie była ta rada wojskowa bezbożna i sam tamże Kotowski marszałek rezydował, przyprowadzili. JemPam 326. Tak bezbożnego uczynku dobrowolnie na inkwizycyjej przyznali się. KsJaz 96. Y to bezbozne frantostwo chłopskie. SprawyCzerUl II, 389. Drudzy praktykowali, iák by moda iáka nástała, naśladuiąc bezbożną Politykę Wenetow, ktorzy passim mowią, kędy ratio status zachodzi, promo Venetiani et doppo Christiani, to iest wprzod Wenecyanie á potym Chrześcianie. JabłSkrup 7. Gorszy się cały swiat, z tak bezbożnego práwa, ktore oszacowáło życie ludzkie, sto grzywien nakázuiąc szlachcicowi kary, kiedy chłopa zabiie. LeszczStGłos 101. Zonę miał Ryxę. Wnuczkę Ottona Cesarza, którey radą żył bezbożną, i niepodobającą się Polakom. ŁubHist 12.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bezbożna ręka: Wielka pociecha, utrapioney duszy, Ze nie Poganska, nie bezbozna ręka, We krwi się moiey szlachetney viuszy. PotSyl 79. ▲ bezbożna twarz: Ktora je kolwiek nosi, już, już, jego cechą Do piekła naznaczona, gdy wrzącej warzechą Smoły on smok okrutny na bezbożnej twarzy, Herb swoj, muchę, książę much, straszliwie wywarzy. PotFraszBrück II 385. ▲ bezbożny umysł: / bezbożnego Umysłu. ErnHand 362. ▲ bezbożna zdobycz: Bezbożną zdobycz wiozą, prowádzą szárpácze, Wszytek Rod Izráelá ná to pátrząc płácze. DrużZbiór 29. ▲ bezbożne żelazo: Y ty ktoszkolwiek iesteś, coś bezbożnym żelázem synowską przeciwko Mátce uzbroił rękę, coś przez nie słuszne y obrzydliwe sposoby, przez ták wielką ubogich ludzi oppressyią, czegoś dokázáć chciał, Stániesz się sam niefortuny swoiey architektem. DanOstSwada V, 4.

3.przen. »lichej jakości, marny, zły«: Wsie tutejsze wielce z swym ludem do naszych podobne i mosty przy bezbożnych drogach. RadziwHDiar 161.

BEZBOŻNY
w funkcji rzeczownika

Formy:

Znaczenia:

»człowiek niewierzący, ateista; człowiek niepobożny«: Bézbożny/ Atheos [...] Diagoras atheos dictus, etc. deorum naturam sustulerunt [...] vide Niépobożny. Kn 21. Przypominay złość (wystepki) bezbożnemu. DobrGram 489. Iakoby Duch. ś. Polacy starzy wiedzieli że mieli po nich nastáć w Polscze ták bezbożni, ktorym chłopá abo człowieká zgładzić, iáko śliwkę połknąć. WisCzar 54. Stąd widziemy niektorych bezbożnych, y serca wilczego ludzie okrutne, że iako wilk kozę porwawszy zá nosi ią do lása, y tam się nad nią pástwi według vpodobania. WisCzar 99. Nigdy Cniotliwem po szwie się nie porze, Naycięszsze na nich przypadaią zale, Wszczęsciu bezbozny kwitnie y w honorze, A chociasz Cnota y Swiata wpochwale Lecz słowy tylko: weyzrawszy sw natorę, Rzeczy? maią zli nad dobrymi gorę. PotSyl 88. / rozłączę Pobożnych od Bezbożnych. ErnHand 28. Ná lewey ręce Kozłow, postáwionych zgromi Odeydźcie precz, bezbożni y mnie nie znáiomi, Odeydźcie krwáwey śmierci moiey wzgárdziciele, Do spolney z pokusami, siárczystey kąpiele. PotPocz 99. Bo iáko Bog, z Adámiey, w Ráiu Ewę zrościoł? Ták z Páná Iezusovey swoy ná ziemi Koscioł. Niech bezbożni buduią, Mauzole swym sławne. PotPocz 124. Częścią bezbozni a ci od Kaima pochodząc mieszkali po miastach y ci nazywali się w Biblij S. Synami ludzkiemi. Ktorzy z bezboznych konsiderantur 1mo Kaim, ktory brata swego Abla zabił 2do Henoch, od ktorego naypierwsze miasto na ziemi wzieło de-nominacyą. IntrHist 5. Iest nawet szczegulny sposob w niektorych cirkumstancyach, salwowánia Oyczyznę, y lubo często malevoli na złe go zażywaią, iak bezbożni nayświętszych rzeczy, na zabobony, cum periculo samey wolności. LeszczStGłos 71. Lżył Matkę Boską: z zelozyi ku tey swiętey Pani, policzek wyciąłem bezbożnemu. NiesKor II 178.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]