Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »nieumiejący sobie z czymś poradzić, niemogący czemuś podołać, bezradny; bezbronny«: Wszyscy w prawdzie kochamy Oyczyznę, wszyscy iey dobrze życzemy, ale że miłość ta rozerwana, iednego nie ma celu publicznego Dobra, na rożne części się rozdziela, do rożnych skłania się obiektow, przeto siły publiczne bezsilne, potargane, zagmatwane, y własnie niesposobne, moc cale zwątloną obce w nas widzą Potencye do obrony Oyczyzny, iakbyśmy tych nie mieli, kiedy publiczne Dobro z tych korzystać nie może. SienSpos 10. Zaczęto osobiste utarczki, iuż to dla przywłaszczenia sobie ziem słabych y bezsilnych Dziedziców, iuż dla wybicia się z pod mocy okrutników nieludzkich, przeciwko którym Prawo było niemożne. ZdaniePoj 15. Iak nieszczęśliwy Oyciec, że nieumiał zniewolić y przykliić do siebie serce tak cnotliwego syna, y że ten od wszystkiego świata naydostoynieyszy kochania człowiek od Rodziciela swego prześladowany, przymuszonym został u nas, u swoich [...] bezsilnych przyiacioł, szukać tych dowodow przyiaźni, iakowe w swoim rodzeństwie każdy zacny zyskuie człowiek .... ChierKurenPrześlad 31. [...] Wysypałbym gromadę figur Retorycznych, Y niezgodębym (za to niech mię nikt nie łaia) Do brzydkiey niedzwiednikow rownał szałamaie, A z dęcia dud niezgodnych chrapliwego dzwięku, Y ruszania klawiszow od niezgrabnych ręku, Biorąc pochop, wniosekbym czynił nieomylny, Ze u nas dla niezgody dobry rząd bezsilny [...]. WęgOrgany 12. Złe rozporządzenia Rady Woyskowey nayumieiętnieyszego Generała potrafią zrobić bezsilnym; upor, cholera, zaślepiona miłość, a nawet zła dyestya [!], często bardzo nieszczęśliwych skutków Woyny staią się przyczyną. KołłątajListy 93-94. To prawo przy niepodległości, rządzie i mocy narodu niepotrzebne, dla niekonstytucyinego i bezsilnego narodu więcey iak nieskuteczne, zmienności króla pruskiego pierwszym podobno stało się powodem. KołłątajUstan 48. Póżniey i prymas, widząc stronę dworsko-moskiewską, którey był naczelnikiem, bezsilną, pełen niesmaku kray porzucił. Wyiazd prymasa bardziey ieszcze nadwątlił dworsko-moskiewską stronę. KołłątajUstan 74. Nie pycha, ni interess własny nim [autorem] tu włada, Co mu każe natury wyrok i rozumu, O co nań woła nędza, lub ucisk sąsiada, Bez nadgrody mu świadczy, niechcąc pochwał tłumu. Nigdy on się bezsilnym, lub słabym nie mieni, Gdzie idzie stanąć w sprawie uciśnioney cnoty, Nigdy się bydź obrońcą skrzywdzonych nie leni, Nigdy ich radą wspierać nie traci ochoty. GelStawPrzyjaciel 4. Aby jedność, zgoda y miłość Obywatelów, y z sobą, y z Królem swoim, stać się mogła szczęśliwie podźwignieniem kiedyżkolwiek, upadaiącego y bezsilnego Narodu. KarpowKaz D3v.

2. »wyrażający niemożność poradzenia sobie z czymś, podołania czemuś, bezradność; wyrażający bezskuteczność«: [...] Domiciusz w bezsilnym uporze swoim trwaiąc, przed Ludem swoim powiadał y zmyslonemi listami powiesci swoiey probował [...]. SzołHist 13. Jakożkolwiek niech będzie, nie sądzę, żeby byli barzo strasznemi: gdyż podobno się rozmyślą, albo przynaymniey, ieśli przy tym stać będą, nie sądzę, żeby się do oręża wzięli, i wszystek gniew swoy wyzioną w żądzach bezsilnych przeciwko Rzpltey. CycNagMowy 47. Naucz się, że twoie oświecenia rozmnożone stokrotnie, a nadto y nawet więcey zostawiłyby cię w tey wstydliwey niesposobności; będziesz ięczała nad stanem twoim; będziesz wzniecała pragnienia bezsilne widzieć go odmiennym, a twoia słabość zostawi cię w zaćmieniu, w zupełney nieudolnosci. LepListy 35.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Gniew béz-śilny/ nié iést śilny. KnAd 257. Gniew bezśilny nie jest śilny. FlorTriling 180.

3. »niemający siły, słaby; podatny na uraz, zranienie«: Zapłakała znowu rzewnie, y obróciwszy się ku mnie, co to, rzekła za nieszczęście? strasznie żałosne nieszczęście! nic nie czuć bezsilnemi nie władnąć członkami, iakże to nazwę? GesCarŚmierć 45. Lecz czyliz mogły zniewieściałe duchy Z tobą co wskorać przez siłę y zbroie, Ktory ich gniotłeś iak bezsilne muchy, Y harde nogą deptałeś zawoie. RutZabawki 19. Wołałam na uciekaiącego prożnie, chęć w upragnienia bogata gonić go radziła, ale bezsilne nogi wstrzymywały zapęd: zalękniona, zastraszona, wszystko z tey pobudki, pracowałam nad poznaniem uniesionego rozpaczy zbytku, lecz niestetyż nadaremnie niewyszukałam początku, co go do taienia spadłych przywieść by mogło dolegliwości. RiccobListy 101. Przebóg!.. Bezsilna iestem ... Słabość mnie zdeymuię [!] ... Naynieznośnieyszym smutkiem zgnębioną mam duszę. Siły nikną ... Wzrok tępy ... Krew mdła ... Nic nie czuię. MarewSiel B6v. Punkt II. ma w celu utrzymanie liczby raz ustanowionego Woyska, abyśmy zawsze bezsilni będąc, łatwiey padli łupem przemocy. KurierPet 198 [200]. Kora tego drzewa jedynie tylko używalna zbiera się w naysuszych miesiącach roku, od Września do Listopada, w czasie bowiem wilgotnym zbierana zupełnie prawie jest bezsilną; suszy się na słońcu na wolném powietrzu, strzegąc od naymnieyszey wilgoci; ususzona i upakowana prowadzi się na jarmark do Panama, gdzie na okręta zabrana do Europy się przesyła. JundziłłBot 66-67.

◼ Przenośnie: ◼ "Zaden Narod wolny, gdy potęga iego nie iest ufundowana na dobrych obyczaiach, gdy Potomkowie nie dochowuią ducha pierwszych założycielow Rzeczypospolitey, stać ani utrzymywać się nie może. Obali się ta bezsilna machina lada wiatrem wzruszona, a Obywatel takiego Narodu, niewiedząc co iest Oyczyzna, ani iey znaiąc, śmiać się będzie na iey upadek nieczuły. MichniewSen 40-41.