Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »biała barwa będąca cechą cery ludzkiej, sierści i piór zwierząt, kwiatów, minerałów itp.; biel«: Siwa abo biała sierść [konia] żywiołowi wodnemu i flegmie jest poddana, a ztądże białość swoję bierze. DorHipTur 15. Płod ten przed Krolem táić vmysliłá [królowa]: Obawiaiąc się/ áby z twey białości zle nie rozumiał o iey stateczności. TasKochGoff 306. I tyś kruku, przed laty pięknym ptakiem bywał, I białością z łabęćmi dobrze porównywał. SzymSiel 28. Tej rozmaryn wrodzoną przyjemność darował. Tej [liliodorze] róże sromieźliwe wstydu udzieliły, Tej ciało białością swą lilije okryły. ZimBLisBad 18. Białość/ Albedo [...] Albor [...] Albitudo [...] Candor niuis. Kn 26. W Radách/ spráwách/ Sądách żadną przy łasce Bożey dedecoris nota białości swoiey nie zabrudził [orzeł = arcybiskup gnieźnieński]. PisMów II 394. Damy nadzwyczaj, w tym mieście, piękne i bogato się stroją; z tej racjej piękne i srodze białe, iż miedzy białemi schowane górami, kędy ledwie kiedy słońce zachodzi, jakoż nadzwyczaj mają delikatną płeć ciała i białość; do konwersacjej zaś są przyjemne i nie dzikie, jako włoskie wszytkie damy, co się cienia swego boją. BillTDiar 83. Po południu byłem we zwierzyńcu królewskim, kędy się ludzie schodzą dla zażycia promenady. Tam się wiele widziało zacnych ludzi, niemniej też dam, które w Angliej nad inne kraje osobliwej są piękności i białości. BillTDiar 94. W księgách záś niektorych czyta się że dwá są iego [hiacyntu] rodzáie, wodnisty, y sáphyrynowy Wödnisty żołtawy iest, ku białości się máiący. AlbSekr 263. Ták o białość z sobą Roże spor z Liliámi/ ták swą ozdobą Rożne wiodą Tulipy. TwarSPas 4. To mydło [...] czyści ciáło od wszelkich zmaz, krost, plam, y białość spráwuie. CompMed 692. W Szarym kolorze znaiduie się białość y czarność. BystrzInfArch S1. FOND [...] Ne faites point trop de font sur la blancheur de rostre teint. Nimium ne crede colori Virg. [Nie ufaj urodzie y płci pięknej białości]. DanKolaDyk II, 44. BLANCHEUR (Couleur blanche) [...] BIAŁOSC kolor biały [...] Białość iaśnieiącá, wysoka iako śniegu y cukru. DanKolaDyk I, 200. Lipcowy miod znáczny iest, biáłłością y zápáchem. DanOstSwada C4. GALLIA nazwała się od terminu Gala Greckiego, znáczącego białość, albo mleko, iż tam mieszkaiący Narod osobliwą zálecał się białością. ChmielAteny II 42. Perły w białości kontruią z Papirem. DrużZbiór 253.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ anielska białość: A ktoż nie dowierza? Ześ Anielskiey białości godna była pierza? Takiem dzisia odziany puchem Polski Orzeł, kiedy piekielny, naprzod, gębę nań otworzeł. PotPocz 8. ▲ białość jasna: Iest drogá ktora záwsze sámá gorą chodzi/ znáczna dobrze kiedy się Niebo wypogodzi/ Mleczną ią dla białości iásney názywáią. OvOtwWPrzem 13. ▲ śnieżna białość: Pátrzy [Narcyz] [...] ná rumiáność z śnieżną zmieszáną biáłością. Sam się prágnie. OvOtwWPrzem 121. ▲ białość celu: Kiedy się stawi punkt w wieńcu K tak wysoko, żeby był na wadze zarówno z zadem L i patrząc z oka M przez wierzch punktu wieńca K, żeby formowało tę liniją punktowaną N, która według naszej myśli z tranzytem idzie parallele, prosto w białość celu. AquaPrax 150.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ biały jak śnieg, być białym jak śnieg: Jak [koń] ku śniegowi, białością podobny, bez żadnej zmazy, tak też i Król i Książę czystego sumnienia, szczerości, sprawiedliwości całej i bez nagany być ma. DorHipTur 19. [Hyzop ma] liście po wierzchu zielone/ á od spodku ták białe/ że z śniegiem/ swą białością zrowna. SyrZiel 467. Szata na niem białoscią mogła rownac z sniegiem. ArKochOrl 8v. ◆ białością śniegowi nie spuszczać, śniegu białością nie wydać »nie ustępować śniegowi pod względem bieli«: Sam wprzod na Neapolskiem wysadzi się koniu Niechay się go y Flegon y Pirois wstyda Tak chodziwy: a Sniegu białoscią nie wyda I on y Pan we złocie, iako Lampa gorzał. PotWoj 88. Wenus [...] Pánnę każe niespodzianie Z Mácierzyńskiego łoná zdiąć Synowi: Ktorey urodá białością śniegowi Nie spuszcza. ClaudUstHist 55. ◆ śnieg białością przejść »być bielszym od śniegu«: Potym Na Szyie, Ktore Snieg białością Y Vrodziwą przeszła Subtelnością; Perły włozyła na Vrząd wybrane, Wielkie: a zgoła nie oszaczowáne Ale te perłÿ, nic iey nie przydáły, Piękności, bo z niey, Same pęknosc bráły. OblJasGór 115.

2. »biała plama na ciele zwierzęcia«: Koń który gwiazdę jedną ma czele, a drugą na nozdrzach, abo jakążkolwiek białość, złą gębę znamionuje, podległy przypadkom nieszczęsnym. DorHipTur 26. I wad zwierzchnich upatruj, tak przyrodzonych jako też i przypadkowych: aby nie był [stadnik] różnych oczu, abo żeby żadnej białości w oczach nie miał. DorHipTur 34.

3.med. »nieprzejrzysta, biaława błona gałki ocznej, białkówka«: Albugo [...] Białość w oku. GuldOn 54. LE BLANC, la blancheur. Condor [...] BIAŁEK białość [...] Białek oczu álbo oká. DanKolaDyk I, 200.

4. »biały osad na ołowiu; cukier ołowiany«: Zeskrob z Ołowiu tę Białość, lub (ieżeli tak nazwać się może) Białek będziesz miał Cukier ołowiany. BeimJelMed 431.

5. »siwizna; starość«: Canities Sziwoscz, staroscz, bialoscz. SłowPolŁac 27.

6. »czystość fizyczna«: Jeżeli záś imię to iey w Polskim ięzyku/ rozumieć będziemy Wámiá/ iest naczynie omycia/ ochędożenia y białości. OkolNiebo 9.

7. »czystość duchowa, niewinność«: Jáko ábowiem przez białość/ y świetność Bat/ według błogosłáwionego Grzegorzá cnot czystość: bądzmniey/ bądz więcey grzechow smrodliwość według pismá świętego/ zwykłá bywáć rozumiána. SpInZąbMłot 288. Rownáłá [Joanna] do száty białey białość sumnienia/ do zasłony vellum/ otworzystość Sędziego/ do czarności płaszcza marność świátá/ y sprosną w piekle zápłátę. OkolNiebo 66.