Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »pleciony sznur, rzemień służący do chłostania; rodzaj bata«: Pęgi krwáwe/ z osieczenia rozgámi/ ábo biczem/ rospądza y goi [maść z kopru]. SyrZiel 424. Nic inszego widáć nie było ná ten czás/ iedno kátowanie/ bicze/ rozgi/ wygnánia/ śmierći/ żelázá/ ognie/ łańcuchy/ okowy/ kordy/ szubienice/ krzyże. BirkNiedz 16. Bicz/ Flagellum. [...] Flagrum [...] Mastix [...] Habena [...] Verber [...] vide Korbacz. Kn 26. Pléć/ plotká/ Bicz pléciony rzemięnny. Kn 710. Sam Pan splotszy sobie bicz z powrozá wybił przedáiących/ áby domu Bożego/ domu modlitwy/ domem targowym y szemránia nie czynili kupcy. KalCuda 113. A że im kredensował w potrzebie gniew boski, sam im serca dodawał, a straszne przegróżki Puszczał na wojska polskie: nie ich broń, nie oni, Ręka boska wygrała, która przy ich broni Wtenczas biła, która ich biczami chłostała, Syny zapamiętałe; [...] przed straszną ręką uchodzili Pańską, [...] Na sercach tylko mając sztychy nie odbite. ZimBSiel 163. Flagellum de funiculis, bicz z powrozow należy do szkoł, do karánia młodzi, nie zaraz po Pánu IEzusie, iuż práwie in fine seculorum, ná końcu świátá, Zakon nász, w-piętnastym iák wierszu, ták wieku po Pánu IEzusie, ná ćwiczenie młodzi przyszedł. MłodzKaz IV, 153. On sam [Bóg] Erynny dobrze biczem chłosta Wam nie doyrzany; bo nad nim mieszkacie Zadne mu prawo; zadna moc nie sprosta. LucChrośPhar 199. Tam CHRYSTUS w przysionku od żołnierzow do słupa przywiązány, okrutnie biczami sieczony, w płaszcz purpurowy odziany, Cierniem koronowány, zá berło trzciny do rąk podániem despektowány. ChmielAteny II 538. Byli ludzie z długimi biczami , od nich zwani bicznikami, którzy przed godziną dystrybucji chleba zganiali ubóstwo do owych miejsc, zajmując wspomnianymi biczami i pędząc jak bydło. KitPam 39.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bicz drutowy: Tám były wszystkie od Heleny święty/ Zbáwicielowe pochowáne sprzęty: Słup porfirowy/ Krwią świętą skropiony/ Włocznia ktorą bok Pánski przebodziony: Gwozdzie/ drabiná/ postronki surowe/ Młot/ kliszcze/ gębká/ y bicze drotowe: Tytułn Krolewski/ y insza ármatá/ Y Mágdaleny wonne Aromatá. TwarKPoch D2. ▲ bicz woźnicki: Verge [...] Flagellum stagelli. Verber. Bicz woźnicki biczysko. DanKolaDyk II, 574.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ chlustać czym jako biczem: Pan wprzod widząc kto ma y iák wiele grzeszyć/ onego chlusta iáko biczem ciáłá chorobą. KalCuda 157. ◆ jako biczem siec: Tak iáko biczem Sárrácen zuchwáły Siecze po sercu nászychtem łáiániem. TasKochGoff 185. ◆ jak z bicza odpowiadzieć »odpowiadzieć natychmiast, bez zastanowienia«: Ale młodego tego Teologá chciał zágádnąć stáry, i pyta go: co sięnigdy nie zprzykrzy? odpowie iák z-bicza! spáć: sny zmorzą i ufatyguią człowieká, spánie nigdy! nie zágádnionemu młodemu Teologowi odpowie stáry: wiosná, choć záwsze w zieloney bárwie do nas przyidzie, nigdy się nam nie zprzykrzy. MłodzKaz I, 289. ◆ jak biczem ciąć: ◆ być biczem na kogo, co: To pewna ze monete tak rozdzielono, i samem na oko kilka sztuk takowych widział, wczem populus detrimentum nie odniesie poniewasz znowu do skarbu odbieraią, alie pono bicz to iest na cudzoziemskie Woysko, zeby s Panstwa nie wyiezdzało, i pieniądze niewywoziło. VorLetSkarb 275. ◆ jak z bicza mówić »mówić płynnie; być wymownym«: Iák z biczá mowi/ v. Wymowny. Kn 231.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Nie będzie z gowná bicz. RysProv X, 7. Bicz z piasku nié będzie. KnAd 23. ● Wziąłéś koniá/ wéźmi i bicz. KnAd 1229. ● Stáry furman rad słucha/ kiedy kto biczem trzáska. RysProv XV, 2.

2.w lm »chłosta; bicie rzemieniem, plecionym sznurem; ślady na ciele po takim biciu«: Nic inszego widáć nie było ná ten czás/ iedno kátowanie/ bicze/ rozgi/ wygnánia/ śmierci/ żelaza/ ognie/ łáńcuchy. BirkNiedz 16. A nam słup, od biczów krwawy, Jest przewodnikiem do niebieskiej włości I skaże gościniec prawy, Gdzie zastarzałe mamy złożyć złości, Stopy dusze obłędliwej Do ścieżki wiary prostując prawdziwej. MorszAUtwKuk 216. Niewinny Jezu tak sromotnej grozy: Tram na ramieniu na szyjej powrozy Dźwigasz znamiona swojej śmierci bliskiej Między bezbożnych katow pośmiewiski. Krwiąś wszytek spłynął od stopy do głowy, Od biczow i od korony cierniowej. PotFraszBrück II 381. Kazimierz Korsak nie raz na pańszczyznę do Dworu chodził, gdzie nie poznany bicze y guzy nie raz [...] od Dworskich wynosił. NiesKor II 618.

3. »plaga, kara, cierpienie«: Strászny bicz ná złego ma sumnienie/ ktorym go ustáwicznie kátuie. BirkNiedz 119. Dobrze stworzone [rzeczy] w bicze nam [Bóg] przetwarza/ ktorzy złe czynimy/ áby snadź te sáme przez bol/ ktory[m] chłoszczą/ grzeszącym złe były. KalCuda 231. O iak tak czesta trwoga iaki tam niepokoy Gdy drugi cienia swego boi sie mniemaiąc Ze to iuz wie wszytek swiat co gdzie cicho zrobieł Stanie sumienie za bicz za hak zakatownią Niewiem iaką za rozgi zaproby y wszytkie Meki. OpalKSat 49. Bicz, Arkan, rzuca ná kark iuż człowieczy [miłość]. DrużZbiór 366.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bicz Boży: Coz kiedy tak Bog dysponował, że nasi za niemi ruszyc się nie chcieli, aby ieszcze bicz Boży nad sobą mieli. Trupa na ten czas padło mało, bo się nawet y pobić szczerze nie dostało. HistBun 23v. Przez to tak wielką wzbudził bojaźń Ze go Swiat Cały flagellum DEI, albo biczem Bozym być sądził. IntrHist 94. ▲ bicz karania: Zasłużyły to były grzechy nasze, aby nas WszechmocnośćBoska pod tym biczem karania swego trzymała. AktaKrak III 83. ▲ kłopotów bicz: Pan Bog [...] nieposłusznych y krnąbrnych roznemi chłości kłopotów biczámi. KalCuda 208. ▲ bicz surowości: [...] oto plecy y cáłe Ciało násze pod bicze surowości Twoiey poddáiemy [...]. DanOstSwada V, 23.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ sam sobie bicz nagotować: Rupta potém in apertum evasit amicitia odium, któa im była większa, tym potém cięższa królowi, bo ich w honory i w bogactwo spanoszywszy sam sobie bicz nagotował. PotWoj VI. ◆ bicz języka: Przed biczem języká ukryty będziesz: á nie ulękniesz się w spustoszeniu/ gdy przydzie. BG Hi 5, 21.