Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »biała barwa ubrania, białość, jasność«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ w bieli »ubrany na biało«: Iuż pociechę swoię serce wieszcze Czuło/ bo piękna Bohatyrká w bieli Nagle się ná to podemknęłá mieysce. TasKochGoff 139. Márya stałá u grobu ná dworze płácząc. A gdy płákáłá/ náchyliłá się w grob. Ujrzáła dwu Anjołow w bieli siedzących; jednego u głowy/ á drugiego u nog/ tám gdzie było położone ciáło IEzusowe. BG 1J 20, 11-12. W-bieli/ w-czerni/ [...] w białey szácie [...] Albatus. Kn 1213. Kortezánny białey płci w czerni, czarney záś sierci rády chodzą w bieli. AndPiekBoh 63. Nie ośm Osob, ośmdziesiąt; lecz tysięcy Bráci, Polská ma Elektorow wszyscy w bieli, bo moda; nátury iest táka, Ze się nie odradzáią, ptaszętá od Ptaká. PotPocz 38. Przed Grobem iest Kapliczka okrągła, w ktorey prezentuią kamień, ná ktorym siedziáł Anioł w bieli po Resurrekcyi. ChmielAteny II 566.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Muchá w mleku/ álbo Cygan w bieli. RysProv IX, 1.

2. »warstwa drewna«: Biel ná drzewié zwierzchnia/ Alburnum [...] Adeps arboris [...] Biel druga w drzéwách niéktorych/ iáko w Sośnie/ pod ktorą drzeń/ Caro arboris [...] Pulpa sine venis [...] Biel trzécia w drzéwié wnętrzna miédzy żyłámi smolnemi/ iáko w sośnie/ Pulpa arboris [...] Szczepáć drewno. Interuenia. Kn 28. Kłodzina [...] jest ścięte drzewo [...] bez Gáłęzi; á ma Skorę y Łyko/ [...] Biel i Drzeń. KomDobrOrb 33. Biel der Kern im Holz KellGram 47. Biel drzewna/ Pulpa [...] das Geholz/ so zwischen den Spaltadern ist/ und sich durch diefeld läst gerne zertheilen. Biel odzieráć z drzewá/ Exalburnare. Den Spind eines Baums abstreiffen. DasHünDict Ooiiijv.

3. »rodzaj grzyba jadalnego«: W Litwie wespoł kwaszą ią [ćwikłę] z rzepą/ z czosnkiem/ z cebulą/ z kápustą/ y z Bielámi/ warstwámi prześciełáią/ y zowią to kwászeniną. SyrZiel 1120. W pospolitym używániu té są/ Grzyby/ Kozakowie/ Biele/ Rydze. SyrZiel 1394. Grzyb/ grzybék [...] grzyby/ kozaki/ bielé/ bédłki/ rydzé. Kn 216. Juz mnie ty tego Roku naymniey niezászkodzisz [mówi Baba do Nędzy] Będą Grzyby/ Biele/ Rydze/ Orzechy/ Lubáski/ Krupy nowe/ Bochniáczki/ Gomołki Kiełbáski. NędzBied 8 nlb.

4. »tłuszcz, sadło«: Szumieniu [...] w uszu [...] sok Ruciány z świeżem másłem/ ábo z tłustością ze szpyrek wieprzowych/ ábo z bielu y tłustości mięsá wieprzoweg[o] wyskwárzona pomieszány [...] odpędza. SyrZiel 525.

5. »biała nić do szycia«: Za Usilną prozbą swoiey Pani Izabeli Płocharskiej [...] chustkę bielą szytą [...] dał Pani Burbiney. DekrŻmud 30 a-b.

6. »nieprzejrzysta, biaława błona gałki ocznej, białkówka«: Weisz im auge biel woku albugo. KusWeg N3.

7. »rdzeń pacierzowy«: Szpik pacierzowy, álbo grzbietowy. Arab. Nucha. Pol. Biel pacierzowa, mlecz pacierzowy, świczká. UrsOss 9.

8.chem. »biały barwnik; biel ołowiowa, blajwajs «: Do tego przydáią Merkuryuszu [...] y Bielu Ołowiánego/ álbo Bláywasu/ po dwu łotách. SyrZiel 233. Przeciw truciznie Mákowego soku, ktory Opium álbo Meconium zowią, piołyn z stárym winem pić dobrze. Biel ołowną, ktorą Blaywáysem drudzy zowią, ktoby wypił Piołyn z miodem przez kilká dni pić dawać. SyrZiel 343. Truciznom wszelákim, w trunku ábo w potráwách zádánym, ábo [...] z ołowney bieli, Arseniku [...] uczynionym, służy. SyrZiel 396. Wziąwszy tego ziela soku/ Bleyweisu/ ábo ołowiáney bieli [...] tym nácieráć. SyrZiel 454. Vtłukszy korzeń/ [...] co namieley [...] / ná słońcu vsuszyć/ przydáwszy trzecią część Ceruzy/ to iest Bláiwáysu ábo bieli ołowiáney. SyrZiel 627.