Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. bigos; D. bigosa // bigosu; B. uż. nżyw. bigos; N. bigosem; ~ lm M. uż. nosob. bigosy; B. uż. nosob. bigosy

Etymologia: <może niem. Beiguss 'sos'; może niem. begossen 'oblany'>

Znaczenia:

1. »potrawa z posiekanego mięsa«: Siekániná potráwá/ siekanká. Minutal [...] v. Nadzienie. Insicium [...] Tucetum [...] nadzienie/ bigos/ siekanká. Kn 995. Bigos. Minutal, ferculum ex concisis carnibus. SzyrDict 15. Kto ścierwem żył na świecie swemu k'woli ciału, Cudzy chleb jadł bez prace, bez słońca upału, Zostanie w piekle diabłu na wieki bigosem, Kiedy anioł otrąbi boży bankiet głosem. PotPis II, 32. Sroczy ogon z bocianim przypiekany skrzydłem. Psi bigos z kaparami na zimno robiony. ZbierDrużWir I 85. HACHIS [...] (viandes hachées bien menn.) BIGOSS [...] potrawa [...] Postawił przed nim banię pełną bigosu. DanKolaDyk II, 111. CAPILOTADE subst. f. (sausse qu'on fait á des restes de volailles dépecés.) Minutal, alis neut. Bigos záprawny z podrobkow kurzych kapłonich. Faire une capilotade. Minutal reliquiarum facere. Podroby ná potrawkę záprawić. DanKolaDyk I, 254. Bigos. eingeschnittener Braten. capillotade; [...] ragoût de viande coupée. T III 47. Co dla braci - to kiełbasy, To bigosy, to frykasy! My-ć nie zazdrościmy tego Wam bigosu hultajskiego, Takim takich przysmaków. MelScholBar II II, 761.

2.przen. »mieszanina, plątanina, zamęt«: Tą Retoryką Mathemátycką nárabia P. Pleban/ chwaląc dawnych/ teraznieiszego gani/ á do bigosu/ ktory nie raz wspomina/ sobie ze sławy Jezuickiey násiekáney zgotowánego/ dla lepszego smáku/ sławy dobrey Práłátá tego/ nákrązáć wtenże vsiłuie. SzemGrat 118. Mieszają oraz i strony wiecznego pokoju - prawie bigos z kapustą. ChrapDiar II 151. [Chodkiewicz o Osmanie] rad mu będę prawi Tylko niechay nie mieszka, niech nie kwasi Grochu Będzie bigos gorący z ołowiu y z Prochu Jeżeli tesz chce zażyć Pieczeni podrożny Gotowi Zarębacze czekaią y z rożny. PotWoj 77. Znowu szlachcic w gniew, znowu błazna biorą, Znowu mu udy potężnie opiorą. Więc tak niestrawnym znudzony bigosem Myśli, co dalej czynić ma z tym nosem. PotFrasz4Kuk I 383. Poydziecieli wy zá nimi/ iużeście zginęli ná wieki: bo Heretycy iuż są skazáni ná potępienie wieczne/ to y wy znimi: poydąli oni zá wámi do Schizmy/ będzie bigos iákiś nowy z odszczepieństwá kácerskiego. BirkRus 10.

3. »kawałki, cząstki, siekanina«: Sztukuię/ siékę ná sztuki. Discindo aliquid in partes [...] facio frusta v. Rozszárpáć. Fartum facere ex hostibus [...] posiékáć ná bigos. Faciam vt hic te formicae frustillatim differant [...] Rozsiékam w-kąski drobne. Kn 1124. Nawet strychy zgrzybiałe, baby niewidome I szpitalne kaliki niedołężne, chrome, Ludzie chore, do smierci, nie życia podobne, W ichże łożach rąbali [Tatarzy] na bigosy drobne. ZimBSiel 165-166. [Chodkiewicz] Każe u dział Puszkarzom przecierać zapały Zwłaszcza, u Nieboszczyka Zyczewskiego Fossy Gdzie wczora Turcy z Trupow robieli bigosy. PotWoj 116. Stara baba na bigos drobno pokrajana I czerkieska czupryna octem polewana. ZbierDrużWir I I, 23. HACHER [...] Porąbię cię ná bigos. DanKolaDyk II, 111.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kogo na bigos wydać »wziąć kogoś na języki, obgadywać, zniesławiać kogoś«: CAPILOTADE [...] MOWIĄ niewłaśnie: kogo ná bigos wydać, szarpać Imię iego y sławę ná sztuki. DanKolaDyk I, 254.

4. »posiłek przyrządzony z resztek pozostałych z poprzednich potraw«: Bigos. Wczoráysza potráwá. Przygrzewánego/ przypiekánego co. KnAd 25. Tu ksiądz na swój obiad prosi, co naprędce, to przynosi: Bigos z pieczeni wczorajszej - i kapłon znać onegdajszy. StanTrans 99. GALIMAFRÉE [...] Diversorum ciborum miscellanea [...] BIGOS potrawa zroznych ostatkow pozostałych DanKolaDyk II, 75. Bigos. [...] galimafrée. T III 47.

5. »gra w karty«: Pánowie co wołáli kart/ grę obieráią/ Jedni w Mąkę/ drudzy się w Zelándá zmawiáią: Ci záś w iednę trzydzieśći/ á owi w Prymirę/ Rozmáitą y chudzi tną Pácholcy birę. W kupki/ w kozer y w Szfánclá: á ktoraś tám duszá Wywabia w zákrytego/ z każką śmiáłą Ruszá. Drugiemu się záchćiáło skosztowáć Bigosá/ Aleć mu się cknie często śięgáiąc do trzosá. Boię się by go strawił/ Owemuć smákuie/ Co iuż záżął/ ále ow spluwa/ co grosz truie. MorszHRoz C2v.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bigos z kapustą: Mieszają oraz i strony wiecznego pokoju - prawie bigos z kapustą. ChrapDiar II 151.