Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BISURMAN, *BISSURMAN

Słowniki:
Kn (bisurman), T (bisurman), L (bisurman, besserman; XVII), SWil (bisurman, bessurman), SW (bisurman, beserman, besserman, bessermian, bezerman, besurman, basurman, bossurman), SJP (bisurman) notują
SStp, SXVI nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1612

Formy: ? bisurmanom // bissurmanom; ~ lp M. m bisurman; D. m bisurmana; B. m uż. żyw. bisurmana; bisurmanina; ~ lm D. m bisurmanów; bisurman; B. m uż. nosob. bisurmany; N. m bissurmany // bisurmany

Etymologia: <tur. müslüman 'muzułmanin'>

Znaczenia:

1.ekspr. »Turek; muzułmanin, wyznawca islamu«: BVNT NA CARA TVRECKIEGO OSMANA Roku Páńskiego: 1622: Szpagiow, y Ianczarow, y inszych Musul manow, Agarenczykow, Bisurmanow. BuntCara A. Nie dla Bisurmánow tákie mieszkánia gotuie Bog/ ále dla wiernych Chrześćián swych/ iáko czytamy w Obiáwieniu Janá ś. Nie ma co tám czynić Alkoran bezecny/ z swoimi Bisurmány; bo nápisano: Nie wnidzie do miástá onego nic pomázánego, ábo to co czyni obrzydliwość, y kłamstwo [...]. BirkOboz 37. Bisurman/ vide Turczyn. Kn 32. Turczyn/ Turék/ Bisurman. Turca [...] Turcus. Kn 1164. Czemu by jednak swoim tak zakazał wina bisurmanom Mahomet, mienią, ta przyczyna: Gdy zmierzał po Arabach ziem i krajów wiele, trafił w drodze na jedno przypadkiem wesele, gdzie młodzi nowożenie zaproszą go z sobą, żeby on ich ozdobił swoją akt osobą. TwarSLegK 148. Tak odjeżdża [kiążę zbaraski] z szaraju, a z tełu i w oczy niezmierzony bisurman zastęp go otoczy. TwarSLegK 232. Ucałował, i mile Bóg go przyjął krwawy: Ztąd podniósł na Tatary wżrok [!] swój niełaskawy [hetman]. Pogroził nim w Tracyi hardym bisurmanom, On rogi utrze czerni, on karki tyranom. TwarSRytTur 79. Wmawiają w nas, że nie chcemy trzymać przysięgi, ani pokoju zawierać, ale myślemy, uspokoiwszy się w domu, na nich siły nasze obrócić i mamy Bogu przeciwne myśli, kiedy jeszcze domową wojnę mamy, a chcemy wojować; że ufamy w Tatarach, których cały świat nienawidzi jako bisurmanów i że już tajne i frantowskie koncepty nasze na jawią się wydają; siła i inszych rzeczy niesłusznych popisali. ChrapDiar II 173. [...] Postawisz Bisurmanom tryumfalne łuki [...]. DrobOpow 166. Że tedy Król widział człowieka bardzo zmieszanego, łaskawie do niego mówić począł: "Nie bój się, mówięć to królewskim słowem, że ci włos z głowy nie spadnie, ani cię żadna śmierć, ani żadna kara nie spotka" i kazał go odprowadzić do koniuszego swego, na tenczas Jordana, a warty mu nie przydawac i owszem rzekł Król: "Niech go nakarmią i wina dadzą, nie międzyś bisurmany trafił, ale między chrześcijany; tak i rozumiem, że sam chrześcijanin jesteś". DyakDiar 51. Z chłopskiego náwet Bisurmanow pogaństwa, dokument brać możemy. WierKFama 70. **Bisurman, Bisurmaniec, g. bisurmańca. Türckischer Renegat; Türcke. Rénegat Turc: un Turc. T III 52-53.

2.zbior. »ogół Turków; wojsko tureckie«: O Carogrodzie przy Wronej Wodzie, więc mury owe Konstantynowe bisurman dzierży, co weń nie wierzy? MiasKZbiór 59. Vtwierdźiwszy powáżnie słowy woysko swoie/ Dosyć nie wielkie ktore iuż zdrowie práwie troie Zá miłą Oyczyznę nieśie by Pogániná W Oyczyznie swey znieść mogli/ wtąż Bisurmániná. DobrociesRel B2v. [...] Wtych szturmach bisurmana osmset połozyły siły nasze naplacu [...]. DrobOpow 27. [...] rozne znaydowali Kunszty w obroniemurow, y by zatzymali Bisurmana zelazny parkan Uczyniono[...]. DrobOpow 33-34. [..] to bowiem mniemanie Urosło ze Bisurman do szturmu przystanie [...]. DrobOpow 39. Cud a nie wojnę powiem niesłychany, Jak Bog ukrocił harde bisurmany Przez miecz z litewskim oraz złączonego Wojska polskiego. MorszZWierszeWir I 482. A soiusz z I. K. W[ie]l[iczeń]stwem wieczny obronitelny, poki z Bissurmany woyna trwać będzie. VolLeg VI 77. [Trzeba] woienny przemysł czynić, odwracaiąc siły nieprzyiacielskie, żeby na woyska Ich Car: W[ie]l[iczeń]stwa złączywszy się z Krymskiemi siłami nie przyszli dotąd, poki u W. H[ospo]dara I. K. W[ie]l[iczeń]stwa y Wielkich H[ospo]darow Ich Car: W[ie]l[iczeń]stwa, z Bissurmany spolny pokoy nie stanie. VolLeg VI 78. Także umowiliśmy u postanowiliśmy, iż W. H[ospo]daru I. K. W[ie]l[iczeństw]a y Wielkim H[ospo]darom Ich Carsk: W[ie]l[iczeństw]a, przeciwko tymże spolnym Chrześcian nieprzyiacielom Tureckiemu Sołtanowi, Hanowi Krymskiemu, do obronitelnego y nastupatelnego soiuszu wzywać K. W[ie]l[iczeństw]a Francuskiego, ażeby y on do tego Świętego złączenia, przykładem wszystkich Panow Chrześciańskich przeciwko Bissurmanom przystąpił [...]. VolLeg VI 78.