Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BLADY, BLIADY

Słowniki:
notują

Formy: st. równy lp M. m blady // bliady; ż blada; n blade; D. m bladego; ż bladej // blady; C. m blademu; ż bladej; B. m nżyw blady; żyw bladego; ż bladą; n blade; N. m bladem // bladym; ż bladą; Ms. m bladym; ż bladej // blady; W. m blada; lm M. mos bledzi // bladzi; nmos blade; D. bladych; C. bladym; B. nmos blade; N. bladymi; W. nmos blade; ~ st. wyższy lp M. m bledszy; ż bledsza; N. ż bledszą; ~ odmiana niezłożona lp D. m albo n blada

Znaczenia:

1. »o człowieku: mający bardzo jasny, bezkrwisty kolor ciała (najczęściej twarzy) będący zwykle wynikiem choroby lub ciężkich przeżyć duchowych«: Wino Ozánkowe [...] Bládey twarzy/ piękny rumieniec y cerę dáie. SyrZiel 574. Nie wylękłá się [...] Wprawdzie swą własną bárwę odmieniłá/ Y to nie bládą/ ále białą bełá [Zofronia]. TasKochGoff 34. Zaden się nie trwoż/ żaden nie bądź blády/ Ze nászych biią/ że są zwe złey toni. TasKochGoff 230. Do tego bládymi będą dla głodu/ wyschli dla prágnienia [potępieńcy w piekle]. BirkNiedz 5. Blády/ Pallidus; sine colore [...] Exsanguis [...] Charta exsangui colore. Ille furens exsanguis interrogabat [...] Mali habitus corpus [...] vide Fárbá bládá. Kn 33. Bládem czynię/ Fugo alicui sanguinem [...] Pallere facio aliquem. Kn 33. Kościelna bárwá ná kiem. v. Cérá zła. Bládość/ Blády. Kn 306. Obaczywszy Mężá pobożne[go] [...] ná twarzy bládego/ z czarná rusáwego/ brody nie bárzo przeciągłey/ rozumiał bydź Archimándritą/ szedł do niego. KalCuda 118. [Niobe] Bláde ręce ku niebu wznosząc/ mowi smutna: Ucieszże się mym żalem/ Látono okrutna. OvOtwWPrzem 227. Człowiek [...] we mgnieniu oká rozchoruie się/ y z ládá gorączki nagłey zostanie słábym/ bládym/ zemdlonym. StarKaz II, 277. Palleo, Pallesco Iestem bliady. SłowPolŁac 98. Prawda, iżem zakochał się w szumnej białej głowie, Potomnym wiekom ze mnie zostanie przysłowie Słuszne, abowiem zdrową pogardziwszy radą, Zaniechałem Małanki z Cyceryną bladą. ZimBSiel 134. Wróciło-ć, Jago, i zdrowie, i siły, I kształt urody, mnie nad wszystko miły, A zorza śliczna z swej różanej wody Skropiła-ć blade wargi i jagody. MorszAUtwKuk 264. Ryczą Smocy: po wiezach wyią Hodzdzie bledzi Wre Miasto, ziemia ięczy. PotWoj 11. Ztamtąd prosto Posłowie szli kędy onStary Pedagog, Kapłan, przeto Osmanow bez miary Kochanek: blady, chudy, krzywy, zgoła trupek w mieyscu stał. PotWoj 184. Zadne Kłopoty tu nie maia Łoza Ni w smutny[m] Sercu boiazn czuie Noża, Ani bol w blade z strachu wpada lice. OblJasGór 150v. Będzie czásem słoiek piękrzydłá, álbo mástyxsu, z-bládego rumiány, z-márszczonego wysmukłym uczyni, krotko mowiąc chceszli, przedádząc kłamstwo urody. MłodzKaz I, 140. Teraz zyczliwey doday mi swey rady, Niech ma wtwych vszu mieysce głos Łabęci, Co z moiey twarzy mozesz czytac blady, Bo aczbym inszych mogła miec dziesięci, Wtym iednym wszytkie mych affektowskłady, Gasnie y Paris y Adonis przy tem. PotSyl 8. A ludzie większym obięci strachem/ rady sobie dodać nie mogąc/ wyschli/ bládzi [...] iáko nocne mary/ struchlali [...] w opuściáłe zwierzęce iámy/ y ciemne gęstwiny kryć się y kopáć poczną. BujnDroga 137. Raz od smutku był blády [Abener], drugi raz czerwony Wściekłem gniewu ránkorem wewnątrz rospalony. DamKuligKról 160. Dymy [...] przez głowę wyniść nie mogąc, obracáią się do oczu y twarzy y onę odmieniáią, zápaláią, ziębią, bládą álbo czárną czynią. TylkRoz 278. Iedno z nich [dzieci] [...] wpadło y przypatrzyło się co z Matką iego Owa piekielna Harpia robiła jak niebogę wyschłą bladą tłukła kiymi, piesciami y pazurami darła. HistŚwież 194. Znáki Anasarki. Ciáłá wszytkiego nábrzmiáłość, cerá bláda, gorączká wnętrzna wolna. CompMed 293. Kto twarzy biáłey y bládey [...] niewieściuchowaty. BystrzInfAstrol V/XVI. Blady. bleich, blass. pâle, blême, blasard. § strach go bladym uczynił. T III .

◆ Związki frazeologiczne: ◆ trupem upaść bladym: Iesli tesz ktory uciekł na domowesmieci Tu tu mu lepiey było trupem upaść bladem Nisz zyc Bogu obrzydłem y Swiatu szkaradem. PotWoj 18. ◆ blady jako z blechu: I takci się zwlokła [księżna] blada jako z blechu, Śmierci ledwie nie potkła nie bez swegoż grzechu. KorczWiz 51.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Dłużnik pożyczáiąc rumiány; oddáć máiąc/ blády. KnAd 161.

◼ Przenośnie: ◼ Ieśli trąd twoy blády, znáczy niestáteczność w wierze świętey. Ięśli czerwonáwy, znáczy mściwe serce twoie y ná krew ludzką chciwe. StarKaz II, 335. ◼ Subtelnam w sobie i blade mam lice, Z każdym obcuję, z każdym się położę; Nagie obłapiam bezpiecznie dziewice [gadka III - o koszuli]. MorszAUtwKuk 191.

2. »o postaciach i zjawiskach nadprzyrodzonych, ze świata umarłych, także abstrakcyjnych: bezkrwisty, martwy, upiorny, straszny«: [Do biskupa Tylickiego] Twą ludzkość, dar twój, tę kolędę I w podziemnych krainach opowiadać będę Kędy blade duszyce mieszkanie swe mają. GrochWiersze 267. Ze wielu nie porusze ktorych w bladey zgrái Skazitelnych do czasu śmierć zawisna tái/ Iednego Bohatyra przypomnię onego/ Xiążęcia Woiewodę Ianá Bracławskiego. TwarSLeg 6. Włoczą się bláde cienie/ bez kości/ bez ciáłá. OvOtwWPrzem 160. [...] dusze ulubione, Żyjcie za mnie, a ile blada Persefone Dni mi skróci, pędząc mnie za słoniowe wrota, Niechaj wam Bóg przedłuży tyl[e] lat żywota. ZimSRoks 5. Eryx po salach skacze a blade Erynny Całago dworu kolor zmieniły ma inny. DrobOpow 206. Aenigmata. Przybywa blada z piekielnych dziur Jędzá/ Zá nią z tysiącem śmierci głod y Nędza. KellGram 245. Szyki Acheront y Woyská stánowi. Smolną głownie y węże trzęsąc rozplecione, W blady dusze gromádzi oboz Tyzyfone [bunt Plutona]. ClaudUstHist 4.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ blada choroba: Nie dosyć było, że i wojny krwawe, Blade choroby, głody niełaskawe [...] Króciły nam wiek bez tego nieżyzny, Żeś i ty naszym latom, brzydkie ziele, Musiało kresu uszczerbić tak wiele. MorszAUtwKuk 355-356. ▲ blady głód: Mam zwyczay [...] obiádem hoynym przeciw blademu vzbroić się głodowi. BanHist 6. ▲ strach blady (sz. zm.): Mnie/ nád wszeláką miárę/ strách ogárnął blády/ Pátrząc ná twarz/ y ręce/ morderstwa niesyte. OvOtwWPrzem 564. Smutnie przeto zawywszy swoie hałła hałła Skoro ci ieszcze do nich wysypą się gradem Naprzod im czoła Strachem, podchodziły bladem Potym kiedy Chodkiewicz wsiędzie na ich roie Ze łby im ostrą szablą zdeymuie zawoie [...]. PotWoj 103. Lepiej wstydzić niż się bać; a cóż, kiedy przyjdzie Wraz na kogo blady strach przy czerwonym wstydzie? PotMorKuk III 117. ▲ śmierć blada (sz. zm.): Wnuka dziadów Miaskowskich włożywszy na mary, blada woła na drugie śmierć, patrząc przez spary [...]. MiasKZbiór 318. Hirpin co tego wszytkiego nabroi, Słuszna: niech ztobą pospołu umiera, Odpusc Arsino, niechcę w smierci blady, Byc uczestniczką Hirpinowey rady. PotSyl 49. ▲ blady goniec: [...] blády goniec Z dekretu Rządcy niebá przymknie zycia koniec [...] [śmierć]. DamKuligKról 98. ▲ blady świat: Rádość wszędzie pánuie, weseli się blády Swiát pod ziemią, á tańce wszędzie y biesiády [wesele Prozerpiny]. ClaudUstHist 26. ▲ blada ksieni (sz. zm.) »śmierć«: Tytyrus mówił - dłoń słowa wyryła: "Wnet po biskupów prędkiej tu odmianie, gdy ksieniej bladej miecz trochę ustanie, nastąpi - prawi - ten co wiekiem długim Nestorem będzie tu w Koronie drugim". MiasKZbiór 251-252. Niesyta, sroga, blada ksieni, czemu grób kopiesz staruszkowi cnemu? MiasKZbiór 296.

3. »o elementach przyrody żywej i martwej: mający barwę bardzo jasną, siwą, białawą, nieostrą, mglistą, bez blasku«: Kwiátu z żołtábládego [jest czarnogłów]. SyrZiel 138. KOrzeń Kopru gornego/ ábo skálnego/ iest długi/ y ná wiele odnożek rozdzielony/ z żołtá blády, miękki [...]. SyrZiel 401. Osmy rodzay [fiołków] są Podlasczki bez zapáchu: y tym tylko á barwą bledszą/ od piérwszych są rożne. SyrZiel 1447. Pierwszego [konia] ábowiem białym/ drugiego rydzym/ trzeciego czarnym/ á czwartego bladym być opisuie [św. Jan]. SpInZąbMłot 288. Bárwy nie iednákowey iest káżda siárká/ ábowiem iedná iest żołta/ druga bledsza. SykstCiepl 117. Fárbá bládá/ rzadka. Color lentus; surdus, obsoletus, dilutus, languidus. Kn 173. Fárbę/ ktorą zwykła [zorza] poránki rumienić/ Przyszło iey/ nátychże miast/ ná bládą odmienić. OvOtwWPrzem 534. Chámeleon [...] kiedy zdechnie, iest fárby bládey. OvOtwWPrzem 626. Widział [św. Jan] czterech ieźdźcow ná koniech rożney sierzci [...] z ktorych ieden [..] ná koniu białym siedział [...] A czwarty nakoniec siedział ná koniu bladym/ á sámego zwano śmierć. StarKaz II, 586. Iusz się Niebo bielało, iusz Febus zyczliwy Wywieszszał na Horyzont Purpurowe grzywy WPierwszey się Kawalkacie wali Zefir Gładki Spądzaiąc z Firmamentu bladych Gwiazd ostatki [...]. PotWoj 76. Mogą też te wszytkie Ciasta b[y]dź prz[e]z miodu/ Oliwą álbo Oleiem zyngowáne/ ále bláde będą/ nie ták rumiáne iak z miodem. CzerComp 87. Ieżeli chcesz zwyciężyć nieprzyiacioł, y uchronić się zwády/ weś kámień, ktory się zowie Berył, iest bládego koloru, świátłá przebiiáiącego się nákształt kryniczney wody. AlbSekr 249. Xiężyc blády y opuszony że descz: biały że pogodę oznacza. BystrzInfAstrol VII/XIX. Raz ogniste, drugi raz złotawe, inny purpurowe, inny blade, álbo siniáwe wydáie się słońce. BystrzInfAstron L4. [...] uryna blada y bardzo cienka, przytym wielka biegunka są znakami niebezpiecznemi [przy żarnicach]. BeimJelMed 87. Skoro słońce osuszy was [kwiaty] z rosy, Wnet zwiędłe, blade, poydziecie pod kosy. DrużZbiór 538. 3tio Ieżeli gory lub kámienie lub ziemia ná mieyscu Minerałow abo kruscow są zielone, denotant tam będącą Miedz: ieżeli czarne tedy tam srebro y Złoto, iesli blade tedy Ołow y żelażo [!] [...]. ChmielAteny1755 I 634.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ blada cholera: Szalenie lubo pozbycie rozumu/ iest chorobá z poruszenia wielkiego wiátrow y humorow w człowieku/ iż tákowe ukázowánia rzeczy inácey niżeli są w czuiących/ przez náturálne poruszenie wilgoci bywáią/ iakowe w phrenetikách lub szalonych. Co się dzieie od bládey żołtey y przypáloney cholery. KalCuda 236. ▲ jesień blada: Już słońce codzień niżej wieczorem zapada, A jesień coraz [bliżej] przystępuje blada [...]. ZimSRoks 73. ▲ blady kałamarz: Káłámarz/ aliter. vt Blády káłámarz/ vide Inkaust. Kn 258. ▲ świt blady: A zaś moszczem częstuje nowym winobranie; Oni w krasę podlawszy mózgów, idą w tańce I nie przestają swej wesołej biesiady, Aż im z nieba dzień świt opowie blady. ZimBSiel 145.

◼ Przenośnie: ◼ [...] zda mi się iż baczę piękny obraz/ ále tylko poczęty: do ktorego wszeláką doskonáłość/ fárby/ świátłá przydał Łukasz ś. Widzę fárbę szkárłatną miłości/ Ociec twoy y ia: bládą boleści: z boleścią szukálismy ciebie, cienie baczę zgubienia. BirkNiedz 81-82.

Znaczenia niepewne:

1, 2 a. 3: Bliady Pallidus. SłowPolŁac 3. Pallidus Bliady. SłowPolŁac 98. Blady, Bleich. BierSłowa 6.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Dłużnik pożyczáiąc rumiány; oddáć máiąc/ blády [...] Raz rumiány á stokroć blády. KnAd 161[153].

# Użycia metajęzykowe: # In vocibus biały blády błogosłáwiony ciásny czarny rzadki śmiáły uczony wesoły gorący mądry skąpy wąski vocales, finalem syllabam precedentes, mutantur in comparativo; videlicet a et o in e; ą verò in ę; sic blády bledszy, uczony uczeńszy, mądry mędrszy etc. WojnaInst 13