Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BOGACTWO, *BOGASTWO, *BOGACZTWO

Słowniki:
SStp, SXVI, Kn (bogactwa), T, L, SWil, SW, SJP notują

Formy: lp M. bogactwo; D. bogacztwa // bogactwa; C. bogactwu; B. bogactwo; N. bogastwem // bogactwem; ~ lm M. bogactwa // bogacztwa; D. bogastw // bogactw; B. bogactwa; N. bogactwy // bogastwy; bogactwami; Ms. bogactwach; bogactwiech; W. bogactwa

Znaczenia:

1. »zasób dóbr mających dużą wartość, majętność, skarb, dostatek, dobrobyt, zamożność; posiadanie tych dóbr«: Nie przystoynie doszedł bogacztwa. Vide. Bogacztwa nieprzystoynie dostał. ManTobPhr 87. Bogáctwá są kruszce, oley, ziarno y insze nátury czyny. PetrSEk 46. Dzisieś piękny iáko kwiát/ obetkány bogáctwy/ zuchwáły dla młodości: iutro będziesz nędznikiem/ zwiędnieiesz od czásu. BirkNiedz 33. Nie wiem/ powiáda [Sokrates]/ iáko iest sczęśliwy [król perski]/ przypisuiąc żywot cnotliwy/ nie bogáctwu áni pieniądzom/ ále tylko sámey cnocie. StarPopr 16-17. On Zołnierz Stáropolski [...] bogáctwy gárdził/ o roskoszy niedbał/ gwałt sobie práwie czyniąc. StarPopr 130. O bogactwa zbierane gdzie iest wasza moznosc. KodKon 95. Lepsze jest dobre imię/ niż bogáctwá wielkie: á przyjaźń lepsza/ niż śrebro y złoto. BG Prz 22, 1. Łákomi wszytkę nádzieię swoię z strony záchowánia zdrowia y pożywienia pokładáią w bogáctwiech swoich. BirkEgz 4. Bogáctwá/ Res [...] Opes, diuitiae, copiae, fortunae [...] Opulentia [...] Opulentitas [...] Census [...] Protinus ad censum, de moribus vltima fiet quaestio. Partus per vulnera census [...] Dat census honores [...] Bonae res [...] v. Vbostwo. Locupletatio [...] 2. Zbogácęnie. Kn 40. Pánuię/ władam czym roskazuię. [...] Teneo aliquem in mea ditione & potestate. [...] Diuitiae meae sunt, tu diuitiariū es, Senec. Ia mam w-mocy bogáctwá: Ia bogáctwy rządzę/ tobą bogáctwá/ (durum esset: moie są bogáctwá/ tyś bogactw) [...] v. Płużę. Kn 667. Chleba, bogastw, pieniędzy daremno nie dają [ludzie]. GenNisBad 244. Mámmoná z zydowskiego ięzyká/ [...] znáczą się bogáctwá/ to iest dostátek wsi/ zamkow/ miast/ Prowincyey/ srebrá/ złotá/ kleynotow/ y pieniędzy gotowych/ ábo dobytkow rozmáitych. StarKaz II, 355. W roku 1358, był tego wieku slachcic w polsce a rodem Za cnością y bogastwem Znacny z domu [...] Maciey Borkowic imieniem. HerbOr 110. Ta to naykrotsza droga abys był bogatym Chciwosc swą pomiarkowac a gardzic bogactwy. OpalKSat 102. Pani Burbina [...] zawsze nas Upewniała ze swoią zamoznoscią y Bogactwem swoim kozdemu zabiec y sąd kozdy przez czary omamic obiecała. DekrŻmud 42. Sławę; bogactwo, roskosz, swieckie delicye Lekki wiatr po znikomem Powietrzu rozwije. PotWoj 172. Bogacz i owszem bogactw poymániec, niewolnik dostátkow, samemi intratami zkaydánowány. MłodzKaz II, 33. De Adverbiis. [...] Quaedam etiam cum Genitivo junguntur, ut: Dosyć bogactwá/ Reichtumbs genugsam. Blisko domu/ nahe bey dem Hause. Máło pieniędzy/ wenig Geldesr. KellGram 204-205. [...] nie uważny Szlachcic w biwszy sobie, w głowę, że iest rowny Pánu w szláchectwie, gniewá się o to że go Vrzędem, fortuną, bogactwem, kolligacyami, zrownać nie może. JabłSkrup 24. Na wielkie honorami y bogastwy dawnemi ozdobione familie, iako na nas szlachtę zarowno okiem łąskawym patrzy [król]. KonSRoz 20. Bogactwa, zbytki y pompa swiatowa, nie znaczą Uczniow Chrystusowych. LeszczStGłos 19. Szczęśliwy wiek prowádził Dawid w swey starości, Miał czerstwość, miał bogactwa, miał dość maiętności. DrużZbiór 126.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ doczesne bogactwa: Hásło iest Pańskie/ kiedy chęć do zbáwiennego postępku [...] wiedzie [nas] spokoyna/ wdzięczna wesoła z pewną iákąś tych znikomości doczesnych Bogáctw/ uciech [...] pogardą y zániedbániem. BujnDroga 259-260. ▲ krezusowe bogactwa: Bogáctwa Krezusowe/ pompy Neronowe/ siły Herkulesowe/ aboć wiátrem nádziane były/ ták puknęły/ y w wiátr poszły/ iákoby nigdy nie były ná świecie. BirkNiedz 202. ▲ bogactwa samorodne: Krolestwo Neápolitańskie [...] iest bogáte w frukty/ y w bogáctwá sámorodne. BotŁęczRel III 46.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ w bogactwach opływać »być bardzo bogatym, mieć bogactw pod dostatkiem«: Iákie głupstwo/ áby świetcy synowie twoi w bogáctwách y w máiętnościách ná krotki czás opływáli/ zániedbáć ná wieczne czásy dusze swoiey. BirkEgz 24. Drudzy w bogáctwach opływaiący rożnemi Państwy y Monarchiami władnąc, karmią się nadzieią długiego pożycia. DanOstSwada VI, 6.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Głupi na bogactwach wiek swój zasadzają, Te być ozdobą i te sławą być mniemają. VerdBłażSet 47. ● Bogáctwá rod i godności/ Są piękne pokrywki złości. KnAd 31. ● Bogáctwá wiéle mogą. KnAd 31. ● Bogáctwá tę własność máią. Mądrego głupiem dziáłáią. KnAd 31. ● Bogáctwá teraz przodkuią/ Cnoty iem vstępuią. KnAd 31. ● Bogactw przybywa/ cnoty vbywa. KnAd 30. ● Bogáctwá z mądrością vciészne. KnAd 32. ● Pięniędzmi bogactwy mądry władnié/ głupi iem służy. KnAd 837. ● Lepszá cnotá niż bogáctwo/ Tugend ist besser denn Reichthumb. KellGram 190. ● Wielkie Bogáctwo/ wierna miłość/ cięszka chorobá/ y zránione sumnienie/ nie mogą być zátáione. RysProv XVII, 7. ● Przyiacioł wiéle/ bogactw wiéle. KnAd 968. ● Bogacztwá teraz w cenie. ManTobPhr 3. ● Szczodremu bogactw nié żal. KnAd 240. ● (war.) Bogáctwá często powod do złego. KnAd 30.

◼ Przenośnie: ◼ [Dawid do Boga:] O jákoź [!] wielkie są spráwy twoje Panie! te wszystkie mądrześ uczynił: á nápełnioná jest ziemiá bogáctwem twojim. BG Tt Ps 104, 24.

2.przen. »wartości duchowe, moralne, transcendentalne; cnoty«: Szczęśliwe małżeństwo w ktorym kwitnie pokoy/ miłość/ zgodá/ posłuszeńst: te są prawdziwe bogáctwá małżonkow. BirkNiedz 94. Wielka byłá dobroć Boża/ iż iestesmy z niczego stworzeni/ ná podobieństwo/ ná wyobráżenie Boże [...]. Z skárbnice oney bogactw wiecznych/ iedná tylo iskierká ná ten czás wypadłá/ ledwie się błysnęłá/ stánął swiát/ niebiosá/ ziemiá/ morze/ źwierzętá. BirkOboz 20. O prawdziwe Bogactwa ktore z niey [mądrości] płyniecie Was sie trzymąmy. OpalKSat 103. Plautus Pogánin nápisał: Pięknieysza to jest rzecz stáć się Szláchcicem cnotą/ á niżeli się nim urodzić. Aristoteles y ten ták powiáda: Szláchectwo jest cnotá/ y bogáctwá stárożytne. GdacPan 119. Rozumiałbym/ że raczey te nikczemne śmieci [ziemskie rozkosze, uciechy, dostatki]/ niż ráyskie bogáctwa wolemy. BujnDroga 410-411.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bogactwy opływać »być bogatym w wartości, treści duchowe, transcendentalne«: Słowo Boże Chrystus IESVS, wieczne/ przedwieczne iest/ wiekuistemi bogáctwy opływa. BirkNiedz 38.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bogáctwá wiélkie ná máłé przestáwáć. KnAd 1185. ● Sławá dobra/ rzécz niéoszácowána/ niéskázitélna/ stoi zá bogáctwá. KnAd 1048.