Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »sprawiający ból fizyczny«: Przypada ná niektorych zárażonych powietrzem mdłość. Tey tárciem y wiązániem nog y ręku bolesnem zábiegać/ zwłaszczá nogi ná doł trzeć/ áby się odwracáła od sercá máteria vstánie sił czyniąca. PetrSInst D4v. Nápuchnieniu w stolcu bolesnemu/ Rumienkowego kwiecia wziąć ze dwie gárści [...] wárzyć w biáłym winie/ do trzeciey części wywrzenia/ á w tey polewce chustę ábo gębkę maczáiąc ciepło przykłádáć. SyrZiel 799. Bolésny [...] ból czyniący/ Dolendus [...] Quae venit indignè poena doleda venit [...] Dolorem afferens [...]. Kn 41. Oko rozpalone boleśnym paleniem i kłociem dręczy pacyenta. BeimJelMed 226. Boleśny, boleiący. 1) schmerzlich [...] 1) douloureux, sensible. T III 69.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bolesne łoże: [Niemoc] do boleśnego Ciało przybiwszy łoża, przymusiła Obóz opuścić a do ojczystego Zamku powrócić z marsowego pola [...]. OdymWŻałKoniec 352.

2. »o ciele i częściach ciała: bolący«: Śleźionę nábrzmiáłą y bolesną leczy sok Piołynowy [...]. SyrZiel 343. Pozno się wstyda, kto straci wstyd w czele, Plecie ledaco: gdy ogniem dokuczy, Kat złodzieiowi nabolesnym ciele, Mow: bo rownego niemasz ognia szynie, Ktora wmiłosci grzeie się kominie. PotSyl 28. [Jupiter] Táki w srogim dekrecie nápisał ártykuł, Zeby Prometheuszá, ná Kaukázie przykuł, Zeláznym Merkuryusz łáncuchem á co dzień, Zeby Orzeł do niego przylátując głodzien, Ostrym w bolesnych piersiách nosem serce płatał [...]. PotPocz 10.

3. »sprawiający cierpienie psychiczne«: Przetoż táka pomstá bárzo dobra y pożyteczna y ktemu pobożna/ á nieprzyiácielowi przedsię bárzo żáłosna y bolesna. StarPopr 49. Ponieważ wszystkie dni jego są bolesne/ á zábáwá jego iest frásunek: ták/ iż y w nocy nie odpoczywa serce jego. BG Koh 2,23. Zátem ja práwem dziedzicznym wziął miesiące prozne/ á nocy bolesne są mi náznáczone. BG Hi 7,3. A co naybolesnieysza rzecz musi byc zatem Co iusz wzięli [Niemcy] Pieniądze: surowem dekretem Wracac nazad kazali, zaczym wszyscy trzaskiem Vszli: y asz się tam gdzieś oparli za Sląskiem [...]. PotWoj 35. [...] patrzáć ná Sproszności Swiątości Pańskich, iakowe w kościele Zwÿkli wyrządzáć zli Nieprzÿiáciele, To rzecz nie znosna, owszem bolesnieÿsza Nad wszytkie męki, y nád Smierc przykrzeÿsza. OblJasGór 14r. Pamiętam niedawno szlachcic słuszny na funkcyi ziemi swojej będący w Warszawie za bolesną z domu wiadomością, że go z kretesem zrabowano i córkę mu w piętnastu leciech zgwałcono, w wielkim żalu i ferworze przekładał krzywdę swoję. MałpaCzłow 174.

4. »cierpiący, zbolały«: [...] alem ia bolesne[go] serca trudno tak miał hamowác zeby na twarz smutku niewydawało. OssJŻyw K.35v. Od Elzearyusza odwraca grzechy Chryst[us] bolesny [...]. KodKon 150. Bolésny [...] boléiący [...] facilè vel multùm dolens [...] quòd doloribus fluat. Kn 41. Boleść naywiększą nayboleśniejszey pánny/ á prawie niepoiętą przy skonániu Syna swego ná Krzyżu [...] rozważay. BanHist 182. [...] Nie zwykło bowiem serce tak załowac, Co szczęscie oczom bolesnym wydarło [...]. PotSyl 67. Boleśny, boleiący. [...] 2) sehr betrübt. [...] 2) dolent, afligé. T III 69.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ matka Bolesna (sz. zm.): Marcin Hincza [...] są w druku te iego pisma [...] Mátká Bolesna Márya, to iest tłumáczenie Męki Páná Chrystusowey, ktora boleść Mátce Boskiey zádawáłá [...]. NiesKor II 362. Do tego mieysca sam tenże Jozef námieniony wráz z Nikodemem z przytomnością Bolesney Matki MARYI PANNY y innych Pobożnych Niewiast, CHRYSTUSA z Krzyża zdiętego [...] położyli [...]. ChmielAteny II 565. ▲ król bolesny: Zawołac pałaiącey Ukrzyzowanego Miłosci Chrystusowey krola bolesnego [...]. KodKon 144.

5. »smutny, żałosny«: Ná co mu Sumnienie iuż barziey żałosne y bolesne: Jedli cudzy siłę iego, á on nie wiedział. BanHist 10. [...] lamenti rzewne y Zal nie utulony [...] przynosi Nie przez furie iakie Załość bolesną ale sama przez Się ze wszystkiem domem Swoim [...]. HerbOr 302. Na znak affektu Chocias teras Bolesne[go] Nazałosny chleb w dom [...] Zaprasza [...]. HerbOr 559.

BOLESNA
w funkcji predykatywnej

Formy:

Znaczenia:

»jest ciężko, przykro«: [...] i to bolesna przy tem, że niewinna krew braci naszej chrześciańska, ludzi wielkich i zacnych, jest okrutnie wylana [...] NiemPam 132. Nie bolesnaż to: Ono ten, którego (W tym pálcem skaże ná mnie z kołá swego) Iużesmy byli dobrze osiodłáli/ Y Bogá przezeń znácznie obrażáli, Ieszcze iest wcále násze przy nim lice/ Pátrzcie co cierpiem od tey przeciwnice! TwarKPoch B4. Teraz P. Pisarz srodze się gniewa na mnie i srodze tę swoję egzageruję offensę; a co najboleśniejsza, przed niechętnikami domu naszego dawne jeszcze ojcowskie niechęci przypominając i jakby tak z daleka takiemiż grożąc. [1634] MalListy 301. Trudnoż Oyczyznie po postrádánym Synie nie płákáć: nád obálonỹ swego pozoru kleynotem nie stękáć: Bolesna Wielmożnym Potomkom ná vtrátę Iásnie W: Rodźicá swego poglądáć/ y ná czernidło swego herbowego polá okiem rzucáć! WojszOr 166. Náłádowawszy okręty, y kilká set mil ná morzu przepędziwszy, bolesna v portu sámego rozbić się. WojszOr 344. [...] a co bolesnieisza i nieznosnieisza, ze non indicta causa, sromotnie karac iako słysze wprzedsięwzięciu ma, nacom nigdy i pomyslieniem niezarabiał [...]. VorLetSkarb 67. Jáko bolesna bywa/ gdy okręty liczne Po towáry biorąć sie/ w kraie Ameryczne Iusz Arcipelag miną/ y trudne Insuły Na Aeroceráunia/ w padáią szkopuły. KochProżnLir 358. Bolesna y nieznosna człowiekowi/ gdy słuszne do iákich dobr práwo máiąc/ niemylney Krolewskiey obietnicy pewnym będąc/ y iuż iuż práwie máiętność w niechybną possessyą biorąc/ że się tam dlá iednego z marną iáką przekupką o wiązkę siáná zátargowawszy omieszkániá/ gdy do sprawy przywołano zpoźnił/ nie stánął/ wyzuty w káleki y chłopy iść musi. BujnDroga 157-158.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]