Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp (brama), SXVI (bram, brama), Kn (brama), T (brama), L (bram, brama; XVI-XVII), SWil (bram, brama), SW (bram, brama), SJP (bram) notują

Formy: lp M. m bram; ż brama; B. m uż. nżyw. bram; ż bramę; N. m bramem; ż bramą; ~ lm M. m albo ż uż. nosob. bramy; D. m bramów; B. m albo ż uż. nosob. bramy; N. m albo ż bramami; Ms. bramiech

Etymologia: <niem. Bram>

Znaczenia:

»obszycie z kosztownej tkaniny, futra, klejnotów, szychu, lamy itp., stanowiące ozdobę odzieży, obramowanie, szlak, listwa, galon«: Czapka białogłowska z bramem sukienna. InwGórsBęt 80. Zrządź káżdy bram u dołu/ á skráiu dolnego Przyszyi kształtnie petlice/ z iedwabiu modrego. JurkPieś A4v. Albo nie miał co inszego kázáć/ wszak też iego żoná/ corká nosi wielkie kresy/ y letnik ze czteremá bramámi. VolcDial 26v. PAnie Oycze/ proszę/ day mi W. M. nową szátę urobić ná swiętá. Bo mi się stára już zdrápáłá/ á pásámony/ bramy się odproły. VolcDial 62v. Ona [pycha] jeździ poszesnemi w lektykach, w rydwaniech, Ona siedzi w pasamonach i w bobrowych bramiech. SejmPiek 33. Mow do Synów Izráelskich/ á powiedz im/ áby sobie poczynili brámy ná krájách szat swojich/ w narodziech swych/ á niech przypráwią do brámow sznurek hÿácyntowy. BG Lb 15, 38. VCzynisz też Płaszcz pod Nárámiennik wszystek z hyácyntu. A náwierzchu w pośrzod jego będzie rozpor: ktory rozpor obwiedziesz brámą plecioną w páncerzowy wzor/ áby się nie rozdzierał. BG Wj 28, 31-32. Bramá v száty/ listwá/ obłogá/ Limbus [...] Fimbria [...] Instia. Kn 44. Brám/ podołek fimbria. KusWeg B6. Bramy Limbus. SłowPolŁac 4. Fimbria Podolek Bram. SłowPolŁac 63. Limbus Obloga, Brama. SłowPolŁac 81. Bramá u czapki/ fr. Bord, volant. PolPar 212. BORD d'une robe (Ce qui sert à la border) [...] BRZEG brama u szaty do obłożenia iey pokraiach, obłoga. DanKolaDyk I, 211. Brama. [...] 3) Bråme, Borte. [...] 3) bord, bordure, passement, galon. [...] *3) wąska brama u szaty. T III 73.

◼ Przenośnie: ◼ Potrzebny zgoła náde wszystko Szláchcicowi ten Dworzánin. Alnowiem gdy bramę do száty swey przyszyć zechce/ o Stárostwo/ Woiewodztwo/ y insze dostoieństwá stáráiąc się: gęsto strzelbę ze wszystkich stron ná niego wypuszczáć będą. Ale on we zbroię Pacyenciey vbrawszy się/ y tą tarczą zásłániáiąc się/ po ostrych brzytwách postępuie/ y nieobráżony przechodzi. KunWOb A3.

Warianty fonetyczne: BRAMA I, BROMA, BRONA II, BRANA

Słowniki:
SStp (brona), SXVI (brona, brana, brama), Kn (brama, brana, brona), T (brama, brona), L (brama, brana, brona, broma), SWil (brama, brana, brona, broma), SW (brama, brana, brona, broma), SJP (brama) notują

Formy: lp M. brama // brona // broma // brana; D. bramy // brony // bromy; C. bramie // bronie // bromie // branie; B. bramę // bronę // bromę; N. bramą // broną // bromą; Ms. bramie // bronie // bromie // branie; W. bramo; ~ lm M. bramy // brony // bromy // brany; D. bram // bron // brom // bran; C. bramom; B. brony // bramy // bromy // brany; N. branami // bramami // bronami; Ms. bramach // bronach // bromach; W. bramy; ~ lpdw M. bramie; Ms. bramiech

Znaczenia:

1. »wejście, zwykle zamykane, do otoczonego murami miasta oraz miejsc obronnych: zamku, fortecy, obozu; wejście do budynku lub na jego podwórze«: [...] z sześciu kárton cáłą pięć niedziel do nas strzelał/ trzykroć o szturm do brany nászey się kusząc. BiałłozorList Av. P. Nowodworski Káwáler z pánem Szembekiem z drugimi petárdámi do dziewiątey bászty/ od tego mieyscá nád Dnieprem/ do Abrámowskiey brony szedł. BielDiar B. Inskrypcyje [...] pisane były po francusku, po łacinie, po grecku na arkach truymfalnych i na bramie św. Marcina, którą bramą miała królowa wjechać do Paryża in summa pompa. SobJakPer 86. [...] mur Smoleński nie ledáiáki/ iákieg[o] cudzoźiemcy co tu służą/ w ták wielkiey circumstáncyey nie widźieli/) ná dwu chłopow od źiemie/ wszędy z kwádratowe[g]o kámieniá/ z básztámi z branámi swymi szeroki iest od Niepru ná cztery sążeni [...]. OpisSmol Av. Tem czasem się po mieście nowe poczynały Zamieszania i nowe rozruchy wstawały. Bo brat Birenów, który z okrętów wysadził Ludzie swe, które z kraju swojego prowadził, Przyszedszy i zastawszy otworzone brony, Wszedł w miasto, w którem tak lud został potrwożony, Tak został potrwożony od grabie mężnego, Że je przebiegł wzdłuż i wszerz bez wstrętu żadnego. ArKochOrlCz I 191. Po onem popłochu oboz swoi abyzmy byli bespiecnieiszemi okopalizmy, a z czasęm y częstokołęm ostawili Baszty y Bramy pobudowali. MarchŚcibHist 11. Na tych bramiech straż się z dawna nie odprawuje. LustSier 9. ... wyrysował [...] głowne miasto/ y śiedm bran do niego/ Ktore sámy/ przezwisko wyrażáły iego/ Y coby to zá miásto było/ znáć dawáły. OvOtwWPrzem 538. ...rozkazujemy urzędom miejskim, aby dwie tylko bramie albo ślaki do miast i miasteczek swoich zostawiwszy, insze wszystkie przyjazdy do nich zagrodzieli albo zakopali. AktaKrak II/2 600. Ale się ty spiesz w naznaczoną stronę I w samo miasto przepraw się przez bronę; Ale stój: widzisz te rosłe marmury, Ten słup, chęcińskiej znaczną dziurę góry, Ten napis i ten posąg, nie człowieczem Wzrostem monarchy, stąd z krzyżem, stąd z mieczem? MorszAUtwKuk 75. A żeby łátwieyszy dozor był/ luźnych powrácáiących się z pászy/ álbo czáty/ iedną bramą/ niech wszyscy do Obozu wieżdżaią. FredKon 27. A tym czasem ztych Pokoiow co przy Bramie poczną uciekać. PasPam 59v. Przebrawszy się przeciwko owey Bramie Obrocili się nazad z chorągwią y Stanęli frontem w Tył Nieprzyiacielowi. PasPam 107v. Do klasztora chcieli uciekać zamknęli Mniszy Bramą o co zas krol Gniewał się. PasPam 199v. Co uciekali pod Fortecę zmiescic się tam nie mogli ale zaraz zatarassowali sobą Bramy a drudzy w Donay. PasPam 265v. Turcy postrzegszy/ że cále strácona Bitwá/ y iuż bydź nie może wrocona. Pierzchnęli chyżo w bromę ku mostowi/ Y Kámieńcowi. PieśńZwyc 4. Brom do miasta dwie, a trzecia forta nad morze, czwarta broma z zamku na wały i forta do młyna z wyjazdem. InwPuck 70. Dalej tedy idąc naleźlichmy szopę, w której także bromy dwie same się pootwierały, jakochmy weszli zaraz się z impetem wielkim znowu pozawierały. BillTDiar 132. Bo biiących się z muru, czescią z dala Zawiedzionymi attakował byki Czescią straż u bram zraża y obala; Swieżymi wraz następuiąc szyki [Brutus oblegający Xanthu w Lycii]. ChrośKon 216. W nocy przy bramie Pałacu Krolewskiego wystawiono Katowskie Theartum na ktorym raniusienko wyprowadzonym Biskupom Naypierwey Squarguenskiemu y Stromguenskiemu Szuie poucinano potym innym senatorom y Panom. HistŚwież 133. Przy tej bramie alias wrotach parkan w dyle łupane, słupy kopane z murłatami, dylów 3 nie dostaje. InwChełm 79. Brama pierwsza [...] na wierzchu samym armatury, z drzewa rznięte. ZamLaszGęb 28. Brama. 1) Stadt-Thor, Thor, Thor-Weg. [...] 1) grande porte, porte de la ville, porte-cochère. [...] bramy strzedz. T III 73. Brona. [...] 2) ein Thor. [...] 2) grande porte. [...] *2) bronę (bramę) otworzyć. T III 78.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ brama miejska (sz. zm.): Bramá/ braná/ broná mieyska. Porta. Kn 44. Spust u bram mieyskich/ v. Kratá żélázna. Kn 1054. Forculus Bozek co drzwi pilnował tego nawszytkich drzwiach y bronach Mieyskich malowano. PotPrzyp 3. Miny pod Mieyskie Bramy pozaprawadzano. Ze iuz Wieden vix vix spirabat własnie kiedy owo mocny Słabego na Siędzie azagarło Scisnie. PasPam 258v. Zá Bromą mieyską ná wyniosłym mieyscu. AndPiekBoh 46. ▲ brama obozowa (sz. zm.): Cmá niezliczona w chmurách się wieszałá Duchow piekielnych/ swoiem ku obronie. Tá serc Pogáństwu y sił dodawáłá/ Ktore iuż beło w obozowey bronie... TasKochGoff 237. Jákoż co v bram Obozowych stoią/ nie powinni luźnych wypuszczáć/ ále gdy się gwałtem wydzieráią/ iáko swawolnych y buntownikow/ imáć będą. FredKon 9. Teyże penie podlega ktory sie do bromy obozowey a pogotowiu w nocy dobywał. ArtWoj 157. ▲ brama oboźna: ...wpadszy w nieprz[yjaciel]ski oboz rozerwał y obaleł brame obozną iaka pospolicie bywa w Miasteckach Ruskich dla te[go] [...] Na znak te[go] Mestwa ten kleynot od brąmy abo wrot oboznych Nadany. HerbOr 587. ▲ brama zamkowa: ...znacznie na nas iechali, aż do samych Bram Zamkowych Tamże ci Co na Bramach byli iesli nie wszedł znami ktory do Zamku, to im się wręce dostał. MasDiar 92. ...Je[go]MsPana Komorowskiego Jusz zeszłego kturego Pana zawsią wpadaiącego w Brome zamkową Szwedzi porwali ytamgo postrzelili ktury skoro skonał... PoczOdlPam 10. ▲ brama wodna (sz. zm.): ...to przeciwko bramy wodney żywego mostu stoi w Pułrynku tey działo moździerz na przepych snadź ieno ulany... MasDiar 72. Naprzod wchodząc do zamku wodna bramą, w której jest dębowa krata zelazem końce zakowane. OpisKról 27.

◼ Przenośnie: ◼ Ale dnia siodmego dzień Swięty iest PanaBoga twego/ niebędziesz czynil zadney roboty weń/ ty y Syn twoy y Corká twoia/ sługá twoy y slusebnicá twoiá/ bydlę twoie y gość twoy/ ktory iest w bramách twoiech. PolPar 244-246.

a) »element herbu wyobrażający bramę«: Torun na polu białym wieże wystanowi czerwoną, z bromą czarną, kratą białą wznowi zołtemi podwoiami. DrobOpow 105.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ brama obozowa: Jełowiecki Herb. Jest brama Obozowa w polu czerwonym, nad bramą krzyż. NiesKor II 429.

2.przen. »droga, dostęp, granica, przejście«: Szczodrobliwość Pánowie/ port/ y brame Sławy Niech otrworzą poddánym dla cnotliwey spráwy. JurkLech B3v. Iusz zielazęm zamykam do uszu mych bramy Gwałtem iednak chcę sidła zastanowiac grzechy. KodKon 135. Dwie bramie, jako poetowie bają, są w piekle, z których sny na świat wydają. MorszAUtwKuk 90. Iuz widzą Kominy Oyczyste: kiedy wieczne spraw ludzkich przyczyny W tym ich zaskoczą kresie, gdzie prawie przed broną Vkochaney Oyczyzny: przepłynąwszy toną. PotWoj 21. Gdy serce nie chce, rozum niepomoże. I nikt serdecznej nie dobędzie bromy. LubSTobPol 148. ...[Jezus] z własney dobroci bramę chciał zostáwić Otworzoną do Niebá tym, ktorzy popráwić Chcą życie... DamKuligKról 213. Kto, procz mnie, bramy warg iego otworzy? ChrośJob 164. Brama. [...] 2) fig. chemin, porte. [...] 2) Kamieniec iest bramą i ubezpieczeniem kraiow Polskich; otworzona do łaski Pańskiey brama. T III 73.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ brama piekielna, brama piekła: Iest tu táiemnicá tá: trudno czásem rozeznáć iesli grzech ná myśli zádał iuż śmierć/ czy skonánie czyni? czy zábił do końcá duszę/ czyli tylo stáwił ią v bran piekielnych? BirkNiedz 58. Wrożką był y tego/ iż przeciwko Kościołowi wszytkie oręża w kupę zebráne/ nic nie porádzą/ by się też spiknęły z bramy piekielnymi. BirkOboz 56. ...aby bramy piekielne przeciw niemu [Bogu] nie przemogły, sam Elearów polskich serca do siebie pociągnąwszy, ich przeciwko nieprzyjaciołom wiary ś. obrócił, męstwa dodał, szczęściem błogosławiał, i sam im hetmanił. DembPrzew 7. ... depcę [...] po Henrycystách/ po Sophistách/ po wszytkich brámách piekielnych: Boski máiestat zemną trzyma... BirkEgz 12. Powinnego też swego ktory iuż drogę rospusty do bram piekielnych przychodził/ ták zmiękczyłá serce/ iż zostawszy zakonnikiemDominika Swiętego/... OkolNiebo 35. A ták iest iedná bramá piekłá Aryáńska! á tę drugą iáko zowią? Kálwińska! á tę trzecią iáko? Luterska! [...] Co Herezyia, to nowa bramá piekłá. MłodzKaz IV, 127. ▲ brama podziemna: Idź do swych Anchizesow synu z Eneaszem Prośże w bramách podziemnych o radę tym czásem. JurkLech B3. ▲ miłosierdzia brama: O gdybyś pokoy wieczny miał Saulu kochany? Nieżalby ginąć w Woynie od żadney rany! Nieżalby umrzeć, byle miłosierdzia Bramá Wpuściła cię ná łono Oyca Abrahamá. DrużZbiór 75. ▲ brama niebieska: Naywyższego vcho wolne Bramy Niebieskie powolne/ z ofiárą zástępce máią Głosu Bożego słuchaią. JurkPieś B1. Złoto wszystkie bramy otworzyć może/ ále niebieskiey [bramy] nie. MalczZebr 68. ▲ brama rajska: Dwa chory z soba wdzięcznie naprzemiany Spiewały, a głos w te słowa słyszany, Zdrowas zaranna iasno Gwiazdo Morska Matko bez zmázy w porodzęniu Boska Po porodzęniu Panno wiekuista Wybranych Panskich brąmo Rayska czysta. OblJasGór 141v. ▲ ciasna brama: Ciásna braná do niebá/ mowi Syn Boży: ciásna braná pokutá iest/ ale prowádzi do żywotá. BirkNiedz 59. A on rzekł do nich: Usiłuycie, ábyście weszli przez ciásną bramę: Abowiem powiádam wam: Wiele ich będą chcieli wniść, ále nie będą mogli. GdacPan 142. ▲ słoniowe bramy, bramy elefantowe »brama z kości słoniowej wiodąca do krainy zmarłych; brama z kości słoniowej wiodąca do krainy zmarłych«: Padłeś już, zacny panie, za słoniowe brony z szkodą nieopłakaną wszytkiej tej Korony, która widzi dopiero, zważywszy się z sobą, jako wiele ubyło twoją jej osobą. TwarSLegK 242. Prec Mysli niskie o rzeczach Swiatowych Gdym ia iuz doszedł bram Elephantowych. HerbOr 407.

3. »ozdobna budowla lub konstrukcja wzniesiona dla uczczenia osoby, wydarzenia«: Poświącáłá niegdyś swym Bożkom wiekopomność bramy/ prze ktore Nowożeńcy/ do swych Pogáńskich wchodzili obrzędow. DobrGram 558. ...tu do Zywcza Sczesliwie z Wielkiem Orszakiem Panstwa y Dworzanow razem wszysczy trzey przyiechali. Dla ktorych V Dzwonnice na drodze publiczney w Rogu Rynku Brame z Choia Zielonego wystawiono takze Orła na Wiezy Kiiącego Wielkiego ktory sie im kłaniał iadączym... KomonDziej 128.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ brama tryumfalna (sz. zm.): Koronácya Krolewska pewnie będzie w dzień ś. Jerzeg[o] styl: vet: á gotuią się iuz Bramy tryumphálne/ y inne do takowey funkciey przynależyte apparaty... MerkPol 191. Ná iakążkolwiek ozdobną strukturę okiem kto rzuci, czyli to mularską, czyli Snycerską, Stolarską lub złotniczą; iáko to w Kościołách, Pałacach, ołtarzach, Cyboryach, wieżach, tryumfalnych bramach, katafalkach, baldachimach, szafach, Zegarach, [et]c. Oprocz proporcyi y symetryi, struktury, naypryncypalnieyszą uzna ozdobę czyli to z całey kolumnacyi, czyli z wyboru iey części pochodzącą. BystrzInfArch B2. Arcus Triumphales albo Brám Tryumfalnych po całym Państwie náregestrowáno ná 1150. ktore Cesarzom, y wielkim Panom powystawiano [w Chinach]. ChmielAteny II 619. ▲ brama na tryumf: Bramá ná tryumph/Fornix, m. icis. [...] Fornix Fabii. Porta triumphalis, [...] Arcus, [...] Arcus ob recepta signa dicabant. Kn 44. Brama na tryumf. ein Triumph-Bogen. arcade; arc de triomphe. T III 73. Bramá/ Porta, ae, g. foem. [...] Bramy ná tryumf/ Fornices, pl. num. DasHünDict Ppijv.

4. »ujście rzeki do morza«: Wisła po równinie płynie W Białe Morze,w którym ginie, Ale niż w morskiej ochynie się bramie, szumi i wały grobu swego łamie. MorszAUtwKuk 277. [Nil] siedmią Brámami albo nurtami wpadá w morze. ChmielAteny II 641.