Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BRYŁA, BREŁA, BRELA

Słowniki:
notują

Formy: lp M. breła // bryła // bryla; D. breły // bryły; C. bryle; B. brełę // bryłę; N. bryłą // brełą; Ms. bryle; ~ lm M. bryły // breły; D. brył; B. bryły // breły; N. bryłami // brełami; Ms. bryłach

Znaczenia:

1. »ciało fizyczne o kształtach nieforemnych, zwykle znacznych rozmiarów, gruda«: Mleko w piersiách białogłowskich zákámiáłe y w bryły zrosłe rosprowadza [okład z anyżu]. SyrZiel 410. Pismo ś. y wszeláka náuká z niego/ iest iáko brełá złotá/ z ktorey może być zrobione náczynie dla bogáczá. BirkNiedz 185. I rzekł był Izajasz: Niech wezmę bryłę suchych fig, i przyłożę na wrzod, a będzie uzdrowiony. BG Tt Iz 38, 21. Bochny miédzi/ bryły zlane/ Panes aeris, Plin. [...]. Kn 38. Bryłá/ Grumus terrae, Colum. Gleba, Cicer. [...] Panes aeris, Plin. Massa picis, Virg. Massa lactus coacti, Ouid. Granum alicae [...] bryłá krochmalu/ granum dici potest amyli. [...] Palacra [...]. Kn 48. Gruzłá/ vide Bryłá. Kn 214. Oto masz te PRZYSLOWIA ná przysługę Polskiego ięzyká wypisáne [...] vwagą głębokie, w niewielu kártách iáko w máłey bryle funt dobrego złotá. FredPrzysł A3v. Cisnęła na mnie Jaga śniegu bryłką. Trafiła w piersi, nie boli-ć, lecz spodnie Płuca poczuły z tejmorsza bryły pochodnie. MorszAUtwKuk 96. Człowiek iest brelá ziemie/ der Mensch ist ein Erdenfloss. DobrGram 428. W Paktolu breły Niesą gęstsze wzdy złota, iako gdy poczeły Te chupawe smieciska naiezdzac na moie Brzegi, y miasto trwozyc nadęte zawoie. DrobOpow 31. Koronę WM składam. Za Tron trumne obieram [...] zá berło brełę ziemie. PisMów II 11. Nie wielká pociecha że niebryłą marmuru náwaloną/ ále drobnym piáskiem przełádowana łodź twa zátonie. BujnDroga 59. Demogergenes postrzegszy czás wyiázdu, moiego z pomięszáney breły, vderzył fátálnym swym pálcatem w gruby ogrom Cháósá. AndPiekBoh 78. Przypátrowałem się [...] AEthnie wyrzucáiącey ze wnętrznych swych Otchłáni ogniste breły. AndPiekBoh 142. Ostry na twarde gdy gniew trafi siły, Ztępieie iak mur od żelazney bryły. MikSil 318v. Zdárzyło się, że iákiś dowcipny złodziey ukradł był iákąś dużą bryłę złotá. DanOstSwada I, 26. Ma dosyć złotá Hiszpania, kiedy pługiem bryły wyuoruią złotá. ChmielAteny1755 I I, 631.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ bryłą ziemi narzucony »leżący w grobie«: Ten to dziś brełą ziemi nárzuczony/ ktory nieraz páłászem/ hardym/ grubym/ dzikim národom ná oczy narzuczał. WojszOr 204. ◆ jedną ziemi(e) bryłą okryty »leżący w grobie«: Każdy w popiele śmiertelności znajdować się musi, i [...] jedną ziemi bryłą okrytym zostawszy, w podziemnych lochach dziedzictwa przyjmować powinien, oczekiwając resurrectionem vivorum et mortuorum. PacFJTestBork 139. Bogate skarby (jedną ziemie bryły okryci) zostawiwszy, w podziemnych lochach dziedzictwa przyjmować powinni, oczekiwając zmartwychwstania ciała [ludzie]. GałHTestBork 74.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Známienity ubior cnotá, lepszy niźli breła złotá. PetrSEk 18.

◼ Przenośnie: ◼ Nie mam, nie mam, Panie nasz, lichej ziemie bryle, Ale wieczną wszechmocną czyń chwałę swej sile, Sobie czyń chwałę sile. PotPieśRKuk I 478. ◼ Ieźli się miłosierdzie Twoie [Boże] nie użali, Zginę! ieźli śmiertelney bryły z niey [duszy] nie zwáli. DrużZbiór 102.

2.mat. »trójwymiarowa, ograniczona, ciągła część przestrzeni«: Anguł pełny. Anguluis solidus, iáki iest w figurách pełnych; álbo w Bryłách. SolGeom I 1. Bryłá. Corpus. Sztuká, Figurá Pełna. SolGeom I 2.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ mat. bryła pełna: GEOMETRA POLSKI TO IEST NAVKA RYSOWANIA, PODZIAŁU, PRZEMIĘNIANIA, y ROZMIERZANIA Liniy, Angułow, Figur, y Brył pełnych. SolGeom I k. tyt..

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mat. bryła foremna »bryła mająca wszystkie ściany i kąty między nimi takie same«: Pięć tylko Brył foremnych być może; to iest trzy z rownobocznych tróykątow, iedna z kwadratow i iedna z pięciokątów foremnych. PopisSzk 22. ◆ mat. bryła nieforemna »bryła niemająca wszystkich boków równych«: Wynaleść pełność i ciężar bryły nieforemney. PopisSzk 23.