Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »dolna część twarzy, poniżej dolnej wargi«: My [robotnicy w kuźni] chodzim iákoby głownie ogorzáłe/ Máiąc włosy ná głowie y brodzie nie cáłe. RoźOff M. Ieszcze ostremi Włosámi głádkiey nie okrywał brody [młodzieńczyk]. TasKochGoff 245. Gdyby mąż álbo niewiástá mieli jáką plámę ná głowie álbo ná brodzie/ Tedy obejrzy Kápłan onę plámę: á będzieli ná pojrzeniu głębsza niż insza skora/ y byłby ná niey włos pożołkły/ y subtelny: tedy tákowego zá nieczystego osądzi Kápłan/ zmázá jest: trąd ná głowie álbo ná brodzie jest. BG Tt Kpł, XIII, 29-30. Brodá/i. włosy ná brodzié/ Barba [...] Barbitium [...] Brodziszcze. Kn 45. Bo kiedy ieszcze były nie poobrastáły/ Y łskniącymi się włosmi brody nie okreły/ Y Káláis/ y Zetes/ dzieci/ bez pior beły. OvOtwWPrzem 249 - 250. To, co widzicie, rany po mej brodzie [...] Ani przy kuflu, ani z krwawej bitwy Odniosłem, ale od balwierskiej brzytwy. MorszAUtwKuk 15. Weśze gliny na kiełbasę porobioney, przylep na obudwu skroniach [głowy prototypu], także na brodzie i na czele czyniąc tę zagrodę do koła. SekrWyj 69. Urodzonemu pod sobą, dáie [Jowisz] twarz sliczną, oczy iásne y brodę okrągłą. AlbSekr 97. Cato, na znak załoby nad Oyczyzną swoią, nigdy włosow z głowy y z brody swoiey nie zdeymował. SzołHist 12v. Zyły zostáiące pod brodą otwieráne bywáią piiawkámi, ná bol w sczekach. CompMed 31. Osobliwie Meláncholikom suchey komplexyey ludziom, iest rzecz pospolita, że ná brodzie osobliwie álbo mało co álbo nic nie maią [włosów]. CompMed 521.

2. »zarost na twarzy poniżej ust, na szczękach i podbródku; u niektórych zwierząt pęk włosów pod pyskiem na podgardlu«: Łáncuszek ten w miąższe ogniwká á krotki bydź ma/ ktoremu pod pięciem w umiar ugadzác tak iákoby zá uięciem wodzey Koniowi u brody práwie w rowku leżeć mogł. PienHip 11. Komuby włosy z brody lázły, ábo nie rychło rosły, ábo nigdy, dobrze sokiem teg[o] ziela [Bożego drzewka] nácieráć mieyscá gołe/ y włosámi obnáżone. [marg.:] Brodzie oblázłey. SyrZiel 369. Już siwy włos we brodzie. Mienić obyczaje Na starość, rzadko sie to któremu udaje. SzymSiel 119. Powiádasz/ żebyś wolał gárdło dáć/ niż brody ábo wąsá zbyć. Czemu proszę? StarPopr 37. A ták wziąwszy Hánon sługi Dawidowe/ ogolił im po połowicy brody ich/ y poobrzynał száty ich áż do połowice/ áż do zádkow ich: y puścił je. A gdy to opowiedziano Dawidowi/ posłał przeciwko nim: (ponieważ oni mężowie byli bárdzo obelżeni.) Y rzekł im Król: Zostańcie w Jerycho/ áż odrostą brody wásze/ á potym się wrocicie. BG Tt . Brodá/i. włosy ná brodzié/ Barba [...] Barbitium [...] Brodziszcze. Kn 45. Puszcza się komu brodá/ v. Zárastam 1. Kn 903. Ma bydz kozieł [...] Z rogami y brodą [w herbie Kozieł]. HerbOr 445-446. Sto Czauszow ich [posłów] potyka: y ledwie im zdoła Witac ręka: w poczesne, wszyscy brody Przybrani by tak w rozum maluy Woiewody. PotWoj 166. Po szacie złotorytey, rozczosana wiecha Takisz bonczuk ukonia: Kazdy się usmiecha Kazdy rad Pokoiowi: kiedy Woyna na zły Czas padła: pewnieby im [senatorom tureckim] te brody oblazły Większa ich połowica, wzdycha gdzies pod kiecą Skoro ich o Traktatach nowiny zalecą. PotWoj 194. Otoż záprosił onego Xiędzá swego ná Ucztę. A jáko go jedzeniem y piciem Páńskie uczestował: Posłał po Cyruliká (Bárwierzá) dał sobie y chłopom swoim brody ogolić. GdacPan 125-126. A o was co rzekę/ ktorzy o brodách nic nie trzymácie/ y sobie je do czystá golić dácie. GdacPrzyd 38. Ma to jákiś nowy álámodski muster bydź/ ktory nie dawno nástał/ że się teraz Męsczyzny brodámi brzydzą/ á cierpieć y nosić ich zgołá nie chcą. GdacPrzyd 39. Letni álbo w leciech podeszły Mąż brodę sobie cale goli; co álbo z pychy álbo z głupstwá czyni. GdacPrzyd 39. Lecz ci/ ktorzy brody wzgardzáją/ nimi sie brzydzą/ y sobie je do czystá golić dáją/ dar Boży wzgardzáją y odrzucáją. (Bá Bogá reformują/ y jákoby do niego mowią: Lepieybyś nam P. Boże brod nie dawał: bo nam tylko pracę zádawasz/ y do kosztu nas przywodzisz/ że je sobie musiemy dáć golić; Czegoby nam nie potrzebá czynić/ gdyby nam brody nie rosły). GdacPrzyd 41. Ci tedy ktorym brodá prętko siwieie álbo ná zęby chorzeli, álbo w głowie szwánk mieli dla ktorego surowa wilgotność zpływa ná brodę. TylkRoz 256. Piszarz Miasta Zywcza [...] Vmarł y [...] pogrzebiony iest, y broda mu wgrobie wielka Vrosła. KomonDziej 155v. INDYANIE [...] brody golą. ChmielAteny II 593-594. Ostátni sposob ználazł [Dawid], szalonym się czyni, Zácznie po ziemi rzucać, twarz, brodę uślini. DrużZbiór 30.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bot. Aaronowa broda »roślina z rodziny obrazkowatych, rosnąca w Europie i Azji zachodniej, obrazki; Arum, Aron«: Wodna wesz korzeń ma iáko u trzciny/ członkowáty ábo kolankowáty/ długi od ktorych członkow wiele pochodzi korzonkow ozdobnych cienkich y długich/ iako y od Obrazkow ábo Aronowey brody/ o ktorey trochę niżey. SyrZiel 628. Obrazki/ Aronowá brodá/ ábo Wielezłego. SyrZiel 631. Zowią [to ziele] drudzy Aronową brodą dla rozłożenia ich [liści] ślicznego ná kształt brody rozłożystey/ á długiey. SyrZiel 634. Obrazki/ Obraski/ Aronowa brodá/ Diablik/ Wężownik biały. Aron, vel Arum. n. et Aros [...] Aris [...] Calix [...]. Kn 575. Aronis, Ari. Aron/ Pfaffenpink/ Deutscher Ingwer. [Korzeń] Aronowy brody. GuldOn 27. Weś korzenia wężowniku, korzenia kozi álbo Aronowey brody, Rad. Aaronis zwáney [...] po ośmi łotow. CompMed 464. Weźmi [...] Korżenia Aronowey Brody, (Radix Aronis) [...] ćwierć łota. BeimJelMed 428-429. Korżen Aronowey brody w przod w otcie zmacerowany być powinien. BeimJelMed 484. Aaronowa broda, babimur, anyż, bagno, chrzan, barszcz, ciemierzyca, bazylia, cykorya, bernardynek, cynereyskie ziele, dereń, berberys, draganek, cząber, fiałki, betonika, goryczka, dzięgiel, bez, czosnek, kopr, pospolity, biedrzyniec, kopytnik, czosnaczek, brodawnik, dryakiew polna, bożatrawka, czerwiec; Iakiego są kształtu, gdzie rosną i iakie skutki w leczeniu sprawuią? PopisSzk 21-22. Uszko (spatha), Táb. V. Fig. 4. a. pospolicie skórkowáté, zwiędłé, iak np. u cébuli, narcyssu, u niektórych roślin tak bywá wybuiałé, np. u Aronowéy brody (Arum), że w mniémaniu pospolitém uchodzi za kwiat, u Botanistów iednak włáściwé nazwiskiém uszka iest oznaczoné. KlukCzenBot 99. ▲ bot. kozia broda »roślina dwuletnia z rodziny złożonych; Barbula hircina, Trapogonon«: Ilmiczká/ ilmowna ziéle/ kozia brodá. Vlmaria, Siren. Barba hirci, Offic. Kn 250. Vlmaria, Barba Caprina, Kozia brodá [regestr ziół]. CompMed 29. ▲ kozia broda (sz. zm.): Brodá kozia. Aruncus. Oszkos/ ożio barzda. SzyrDict 22. Barbe de chevre. Aruncus [...] Kozia broda. DanKolaDyk I, 302.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ za brody pójść »pokłócić się«: Iuz tam sieły nie wiele, serca nic y zgody Husseim z Dilaverem, ze tylko za brody Nie poydą: kiedy ieden drugiego vporem Psowac chce. PotWoj 165. ◆ zapuścić brodę »nie goląc się, doprowadzić zarost do pożądanej długości«: Panowie Oycowie [...] naznak wielkiego zalu, zapusciwszy brody, w odzieniu załobnym, zebrali się. PotPrzyp 12. Mowi się tymże sposobem [...] Włos, y brodę zápuścić. DanKolaDyk I, 301. ◆ pozapuszczać brodę i włosy: O Moskwę iák sie stáráli Iezuici áby onę z Kościołem kátolickim złączyć/ y iáko iusz byli kwoli národowi onemu/ y brody/ y włosy pozápuszczáli. SzemGrat 33. ◆ zapuszczać brodę (sz. zm.) »nie golić się, aby doprowadzić zarost do pożądanej długości«: Ci [Peguinowie] głowy golą á brody zápusczáią: vżywáią szat długich z rękawámi áż do nog. BotŁęczRel IV 136. Broda. Stary zwyczaj wniosł tę modę, Dla statku zapuszczać brodę, Lecz kto go nie ma z natury, Nie zatka kądzielą dziory. PotFraszBrück II 410. ◆ bez brody »młodzik, młokos«: Ták mu [chłopu, dościgniętemu przez oddział Alpranda] się zdało że to był ktoś młody/ Y niezarosły/ y ieszcze bez brody [zabity człowiek z uciętą głową]. TasKochGoff 212. Béz brody/ vide Gołowąs. Kn 21. ◆ pierwsza broda »młodzieńczy zarost, pojawiający się w okresie przeistaczania się chłopca w mężczyznę«: Lanugo Mech, Pirwsza broda. SłowPolŁac 79.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Brody dość/ by tyle rozumu. KnAd 45. ● HARPER [...] SE HARPER [...] SZAMOTAC się szarpać się tárgać się tárgańca zá brody zá łby z sobą chodzić. DanKolaDyk II, 115.

3.ekspr. »człowiek brodaty, brodacz«: Brodacz. Brodá. KnAd 45. [Mówi Matys:] Ohej, bracia! Gdzieżeście, moi bracia mili?! Ozwicież się, gdzieżeście się tutak zaronili? Kuba, Kuba, o Kuba! Stańku, Paliwoda! Famuła, ty, Ryczywół, Klimku, ty mój broda! DialPańOkoń 249. O wego zas brodę naziemi lezącego bo ieszcze zyw był przebił Towarzysz sztychęm. PasPam 104v.