Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: bezok. broić; ~ cz. ter. lp 1. os. broję; 2. os. broisz; 3. os. broi; lm 1. os. brojemy; 2. os. broicie; 3. os. broją; ~ cz. prze. lp m 1. os. broiłem; 3. os. broił; n 3. os. broiło; lm mos 1. os. broiliśmy; 3. os. broili; ~ cz. przy. złoż. lp m 3. os. będzie broił; ~ tr. rozk. lp 2. os. brój; ~ tr. przyp. prze. lp m 3. os. broiłby był

Znaczenia:

1. »czynić, robić, wykonywać, postępować«:

Rekcja: co

Koń [...] musi mieć zabawkę, bądź to drabinę abo żłób gryść, bądź nogami grześć, bądź się zacierać o żłób, o drabinę abo o słupy, bądź z uździenice się zdzierać, bądź cugle gryść, bądź cóżkolwiek takowego broić. DorHipTur 81. Nieprzyjaciel ucieszony, co chce, to broi, pysznych łupem oczy pasąc. NiemPam 88. Wszyscy westchną zyczliwie, asz po same uszy Zząwszy ramiona, skoro Osman tak potuszy. I iuszby był co broił: lecz Dilaver stary Skoro nasię przybierze z Chotkiewicza miary Lepsza zwłoka Cesarzu, mądrego to dzieło Nie zaraz, lub cię boli, lub co sercu mieło Wynurzac. PotWoj 157. Czárnoksięstwo abo Czáry, bo to zá iedno biorę y rozumiem, iest sposob pewny ábo nauká, iáko broić y dokázowáć dziwnych rzeczy przez pewne znáki abo hasła, á bo dla z pomocą szátanską. WisCzar 31. Mein sage mirs doch/ moy miły (mojá miła) powiedz że mi, was du für Tänsse fürgibst/ co tám zá Fochy (Dziwy) stroisz, (broisz). ErnHand 319.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Kto dobrze broi/ śmierci się nie boi. RysProv VI, 7. ● Stárzy podczas dziwy broią/ gdy ich czem dobrem nápoią. KnAd 1102.

2. »powodować, sprawiać co, wywierać wpływ, działać na co, rządzić kim«:

Rekcja: w kim, w czym, co

Obrzydzenie pokármow czyni/ y wiele inego broi [socznica]. SyrZiel 1500. Ten [głód] kiedy przypnie/ wiesz dobrze co broi/ zadnych się kopiy y mieczow nie boi. TasKochGoff 48. Stamtąd zaś znowu wężykiem kręcimy, Na upór z wiatrem do koła chodzimy. Więc znowu z pracą pod Hyl przypadamy, Lecz i drugiraz [!] pod Gdańsk upadamy. Czyli bóg morski jaki z nas śmiech stroi? Czy nie tęsknica owych panien [które odprowadzały trzech spóźnionych marynarzy] broi? BorzNaw 43. [Mówi Miller do Lidory] Chcę tego (prawi) abys się przyznała Dla czegos woysko moie czárowała, Y działa, z ktorych iedné się spádáły, A drugié Klasztor gorą przésiegáły: Wczym że to twoia umiéiętnośc broi Spráw się z tak wielkiey tey nauki twoiéy. OblJasGór 104v. W kim temperament twoy [ogniu] ognisty broi, Każdy to licho zdaleka omiia. OblJasGór 349. Przypatrzcież się, Polacy, co to wino broi Nie człowieka, całą Rzeczpospolitą poi. PotFraszBrück I 94.

3. »czynić co złego; o ludziach, zwierzętach, żywiołach itp.: hulać, szaleć, dokazywać«:

Rekcja: co, w czym; co, przeciw czemu

Musi spokojnie stać każdy, zwłaszcza za ustawną pilnością wiernych masztalerzów, którzy skoro koń na drugiego uderzy abo kwiknie [...] gdy broi, palcatem wzbierze a okrzyknie, do takiej skromności konia przywiedzie [masztalerz] by najszaleńszego, że potem [...] będzie spokojnie stał. DorHipTur 79. Już marszałków nie znamy, chyba we dnie tylko, Bo co noc, to z rotami broją zbrodniów kilko. GrochWiersze 202. Osieł [...] strasząc inne źwierzęta, siła złego broił. VerdBłażSet 71. Przyczyná piąta iest/ dla ktorey Bog stworzył człowieká tego/ ktorego potym spráwiedliwym sądem swym zda ná wieczne potępienie: áby nie rozumieli ludzie źli y przewrotni/ iż broili/ żyli iáko się im podobáło/ á nic z tego. BirkNiedz 141. Złemu człowiekowi, niespráwiedliwemu, nie może być więtsza dogodá, iáko gdy do niego Pan Bog śmierć ześle, ktora vkroci wszytkie zbrodnie iego. Nie będzie táki po śmierci więcey broił, áni szkody w ludziách czynił; á zátym, nie będzie robił ná więtsze męki. BirkOboz 7nlb-8nlb.. Mizerny człowiek w grzechach ustawicznie broi A Bog na krzyzu przezen miedzi łotry stoi. KodKon 83. Broi Márzéc/ Saturnus, etc. Sidus conficitur vel confectum est [...] tempestas, cuius illud causa est [...]. Kn 46. Broię/ co złego czynię/ v. Dopuszczam się. Zbroić co. Kn 46. Iusz iédno bróy/ iusz ty bróy. Age, perge porrò insanire [...]. Kn 254. Y ták wzgárdziwszy spráwiedliwością iego świętą/ ábo iey zápomniawszy/ broiemy wszytko złe. StarKaz II, 161. Siłá też to Czárci broicie/ obrażacie ludzi y ná ciele y ná duszy/ czego wam nie pozwolono było. StarKaz II, 363. Morze dziś tłucze okręty i broi, Jutro spokojnie jak w miednicy stoi. MorszAUtwKuk 118. Niechże zdrowa broi, Niech rani, a nie goi, Niech nakazuje zasług straty. MorszAUtwKuk 304. Broję ich stiffte alles übel/ Broisz du stifftest alles übel Broiłem ich stifftete alles übel. DobrGram 298. Poniewasz rozmáicie broią czárownicy y czárownice, y rozmáicie szkodzą, bo to ich własna powinność y obowiązek czártowski: według rozmáitych zbrodni ich, rozmáite y okolicznośći ábo znaki y dowody muszą być. WisCzar 64. Broda. Stary zwyczaj wniosł tę modę, Dla statku zapuszczać brodę [...] I kozioł ci się tak stroi, A wżdy skacze, a wżdy broi. PotFraszBrück II 410. Tak wiele Auster dokazuiąc, broi Ze gdyby zapasc miał w podziemne knieie A skała jaka stałaby uporem Wiecznymby zawiał kray tameczny szorem. LucChrośPhar 299. Była tamże jp. Potocka starościna czerkaska, piękna i wesoła dama, która nam nocy nie pozwalała żadnéj dla wczasu, aleśmy ustawicznie tańcowali, hulali i broili. ZawiszaPam 111. Przewrotne woysko iędz/ przeciwko Cerkwi/ tam [w zborze heretyków] broiło wiele złego. BirkRus 24.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Ten kto zle broi zawsze się boi kazdy go strach piecze. MikSil 86v. ● Nie broy Ráchemberku/ przed czásem zginiesz. RysProv IX, 7. ● Milczy á złe broi. KnAd 497. ● Tu stoi á indzié swe broi. KnAd 1181.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dziwy broić (sz. zm.): A nie tylko wymowny Bachus i sierdziwy, lecz pod jego hederą ten bóg broi dziwy, który uniósł pod żaglem Helenę do Troi. MiasKZbiór 341. Dwór J.M.P. Leśniowolskiego, Starosty Drohickiego. Mieszkanie od samej wody, Pomniąc na różne przygody, Nie barzo warowno stoi: Brzeg tuż, Wisła dziwy broi. JarzGośc 130. [...] żołnierz teraz chciwy Nie sławy, jak jest łupu, zaczem broi dziwy. KuligDemBar II 371.

# Użycia metajęzykowe: # Biię, broię, doię, dwoię, gniię, gnoię, kleię [...] praeteritum iłem, iłeś, ił. WojnaInst 83