Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: *BRUZDA, BRÓZDA, BROZDA, BROŻDA, *BRUŻDA

Słowniki:
notują

Formy: lp M. brozda // brózda // brożda; D. brózdy; C. bróździe; B. bruzdę // brózdę; Ms. bruździe; ~ lm M. brózdy // brozdy; D. brózd // bruzd; B. brużdy // brózdy // bruzdy; N. brozdami // brózdami; Ms. brózdach

Znaczenia:

1. »podłużne wgłębienie w ziemi miedzy skibami roli powstałe przy oraniu«: Jako brózda orana wzdłuż idzie prze pole, Jako dzielny koń pięknie obraca się w kole, Jako gęsty sad zdobi cyprys okazały - Tak z Heleny ozdobę kraje nasze miały. SzymSiel 172. Brózdá w oraniu ábo w zagonié miédzy skibámi/ Sulcus [...]. Kn 47. Brozdá. Sulcus. Waga. SzyrDict 22. Cały rok za zającem, darmo łomiąc żyto, Chodzi [sąsiad]: co strzeli, to chybi. Kat go wie, że mi to Niemiło. Skórkę słomą zajęczą wyścielę, A że najradniej w święto strzelał i w niedzielę, Każę w bruździe ułożyć, zawoławszy chłopca, I żeby go lepiej zszedł, niedaleko kopca. PotFrasz4Kuk I 301. Brozdá. Ackerfurch. ErnHand 35. Wznoszą się zboża od ziemie do gory [...] Iuż zaiąc z brozdy nieukaże skory. DrużZbiór 357.

2. »rów wykopany na polu, służący do jego nawadniania lub odprowadzania z niego wody, rów melioracyjny«: Rów do sprowádzęnia wody z-roli/ ż-ogrodá/ z-drogi/ etc. ábo ná przywiedzięnie wody ná ogród/ łąkę/ rólą. [...] Incile [...] Dioryx [...] Rurmusowy rów/ Brózdá 2. Kn 935. Wasserfurch brożda elix. KusWeg N.

3. »podłużny ślad, wgłębienie na ciele człowieka, np. linia papilarna ręki, zmarszczka na twarzy«: Incisurae Linien der hand Brozdy po ręku/ albo na dłoni linie. GuldOn 67. NOWE ZIELE [...] między różnymi, których ogród mój ma wiele, Osobliwie panienki lubią jedno ziele, [...] korzeń się wprzód u spodku w dwie cebulki dzieli, Łodyga się a gładka i bez sęków bieli, Ale dęta jak słoma i ma w sobie rowki, Którymi sok z korzenia idzie do makowki; [...] Choć go w podłużną bruzdę, choć w okrągły dołek Wsadzisz, wszędzie wesoły podniesie wierzchołek. MorszAUtwKuk 46-47. W brużdy y białe szrony: Twarz się stánie zorána, y włos przypruszony. ClaudUstHist 165.

4. »naturalny lub sztuczny rowek na powierzchni wody, ziemi lub jakiego przedmiotu, wgłębienie, wklęsłość«: Wziąć Dyń niedoźrzáłych/ pokráiáć ie wzdłuż ná sztuki według ich brozd. SyrZiel 1187. Głęboka brozdá. Sinuosus specus cordis, Plin. Subcauus mons, Lucret. [...] Pandus: pandae lances, carinae, Virg. Kn 134. Rozdwoięnie/ rozdzielęnie wody zá kiem płynącym. broździé podobne. [...] Sulcus, quem facit nauis in aqua. Sulcum premit ipsa carina. Infindunt sulcos, s. aequori maris, Virgil. Kn 941. Ieżeli prosty [słup kolumny]? dáie się fałdowanie w zdłuż nakształt bruzd, álbo rynienek wydrożonych. BystrzInfArch C3v.

Znaczenia niepewne:

1 a. 3: Furch brozdá sulcus. KusWeg D4v. Furche ist lang und breit/ Brozdá długa y szeroka. ErnHand 317. Brozda, eine Furche. BierSłowa 8.

Związki niejednoznaczne względem znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ z bruzdy występować »popadać w obłąkanie, szaleństwo, mówić od rzeczy«: Z Brozdy występowáć Delirare, Ausz den Furchen fahren. DasHünDict Ppiij. ◆ z bruzdy wystąpienie »popadnięcie w obłąkanie, szaleństwo, mówienie od rzeczy«: Z Brozdy wystąpienie Deliratio [...] Deliramentum [...] Auszweichung von der rechten Furch / Verfahnung. DasHünDict Ppiij.