Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »wznosić budowle, pomieszczenia, ich części lub zespoły«:

Rekcja: co, czego

Pod Moskwą zaś iakom wyzey wspomniał barzo fałdow naszym przysiadał zywnosci im buduiąc Grodki bronił. ŻółkPocz 17. By nie dla miłości Máryey, y Iesvsa Syná iey, iabym świátá żadną miárą nie budował. BirkOboz 3. Gdy się przez Dunay przepráwiał/ przywiedziono nu 40. Kozakow/ ktorych ná czarnym morzu było záłápiono: kazał łodź/ ná ktorey most budowano/ obráć iednę/ miásto klatki/ y wszytkie one Kozaki wetkáć/ y smołą oblać/ y zápaliwszy po rzece puścić. BirkOboz 40. Iednego zástano á on zápala kościoł Diány w Ephezie/ ktory 220 lat wszytká Asia budowáłá. StarPopr 118. Ubogie swoie Iamki miewaią zwierzeta Dla pokoiu buduią gniaszdecka ptaszeta. KodKon 155. Nemrod z Konfederatámi swemi/ budował básztę Babel/ iákoby chciał niebá dobydź/ y Bogá z niego strącić. BirkEgz 9. Złupiliście wniwecz kościoły święte/ ktorem ia budował dla vbogich moich Kápłanow y Zakonnikow. BirkNagr 50. Bramę buduię/ [...] Portam aedifico. Kn 44. Buduiący ná niéwłasnym gruncié/ Superficiarius [...]. Kn 51. Most buduię/ moszczę. Facio pontem: cingo fossam ponticulo [...]. Kn 428. Secreta Columbarum Aby się wabiely do Golimbinca swiezo budowanego czteri piantky Na Nowiu Xiezycow umiatac golembiec y posypowac po trosze pastwy grochu y Tatarky. GrodzMisc 51v. Kendy oborę buduiesz swiecony [...] czosnek podłosz pod kozdy wengieł. GrodzMisc 111a. Ná mieyscách báłwánow pogáńskich, Kościoły Chrystusowe budowáć będą. KorRoz 65. Ktory odrzucili buduiący, ten się sstał Kámieniem narożnym. KorRoz 85. Dopuśćcie ábysmy budowáli z wámi [kościół], álbowiem y nam Bogá potrzebá. KorRoz 116. Koniecznie budowac bendę na moim placu. OpalKListy 355. Muszę powiáda to gumno rozwálić y stodoły/ bo się tu nie włoży wszytko zboże/ y będę budował gumno insze wielkie/ y stodoły tákże. StarKaz II, 112. Wolni y mocni będą [...] młyny Budowac tym wszytkim władac y szafowac iako własną Oyczyzną swą. DekrŻmud 45a. Obrawszy Mieysce do Budynku/ więc iuż gotuy co prędzey máteryą. Ale rzeczesz/ iaką? Odpowiádam ieżeli podłuk zwyczáiu Polskiego/ drzewo tym naywięcey buduiemy. NaukaBud 7. Insze do budynku Máterie są iáko/ Tárcic e/ gonty/ dáchowka/ zelázo. Co wszytko wczesnie sposábiáć rádzę/ Częścią że nie tak nie tak się przykrzy/ iákom powiedział/ koszt y pracza [!], gdy nie oras będziesz gotował Máteryą y budował. NaukaBud 9-10. Te budynki pod dachowkę wszytkie, w cegłę budowane. OpisKról 347. Osobnem się był Wałem Weier oszancował Ktory mu Niderlanczyk Apelman budował. PotWoj 113. Niebyło gdzie koni postawic z taięn zczego budować. PasPam 62v. Rzecze Woiewoda [...] mostow tu budować niemasz czasu. PasPam 112. Oto szesciu Tysięcy Lat przed tobą Xięga, Daley ani człek: ani Swiat pamięcią sięga. Otworz, patrz, y uwazay, widzisz tam Nimrody, Do Nieba wysokiego buduiące wschody. PotPer 26v. SZPICHLERZ taką budowáć mánierą, áby spodem y ze czterech stron okienkámi mogły mieć zboża swoie od Wiatrow ventilácye. HaurEk 12. BVdynek Owczárni, ma bydź nakształt podługowátey Stáynie nisko bvdowáney. HaurEk 30. Owczarnia i obora także w dyle budowane. InwKal I 235. Stodoły złe w słupy budowane, w których dyle pognieły, słupy się pochyliły. InwKal I 235. Czeladnica w tymże podwórzu w blochy budowana. InwKal I 264. Przy tej wozowni stajnia od ogroda dobra w drzewo rżnięte i w dylinę budowana, dach zły. InwKal I 585. Naprzepych Swiatu buduiecie gmachy. PotSyl 24. Bo iáko BOG, z Adámiey, w Ráiu Ewę zrościoł? Ták z Páná IEZVSOWEY swoy ná ziemi Kościoł. Niech bezbożni buduią, Mauzole swym sławne, W ktorychby złotem kości: chowáli opráwne. PotPocz 124. Urbanowi oddaję [...] zaczynek i przy zaczynku kleta, z której sobie stajnie będzie budował. WłośćRoz 96. Tegoz Roku V Koscioła Rayczanskiego Dzwonice przez Kost samych Parafianow wystawiono budowawszy ią nie iaki Miemiec Iąn Benert. KomonDziej 211. Przez ten czas kiedy ow klasztorek budowano, Rodzicy się pilno owey Corce Swoiey przypatrowac poczeli. HistŚwież 501. Król August dla utrzymania Woysk Saskich w Litwie, podiął się owego Portu [w Połondze] budować. OtwFDzieje 27. Przydałem przytym [do arendy] młyn ieden budowany wŁoiowie drugi wPeredonie. SapADiar 33. Romulus, ktory miasto Rzym budował Sabińczykom corki uwiodł, y Brata swego Remum zamordował. IntrHist 35. Budy sobie długie buduią [mieszkańcy Brazylii], w nich z cáłą mieszkaiąc Familią. ChmielAteny II 676.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ w kwadrat budowany »budowany na planie czworokąta«: Dwor Wittfeldt. Zamku żadnego w tym starostwie nie masz, tylko dwor drewniany w quadrat budowany, w ktorym jest izdeb po dwu stronach 4. OpisKról 477. ▲ po prusku budowany: Druga [izba] w sieni pobielana, w glinę po prusku budowana, niedobra. InwPuck 74. ▲ w strosie budowany: Dzis iuzesmy widzieli Wsi przy drodze kilkanascie y w strosie porządnie budowanych. PiasRel 24v. ▲ w ścianę budowany: Az sie ogien dobrał parkanow, parkany tam w scianę budowane. MarchŚcibHist 31. ▲ w węgieł budowany: Obory okolne, w węgły budowane. InwKal I 456. To wszystko pominąwszy idziem do gumna, gdzie najprzód widziemy spichlerz z bali w węgieł budowany, o 2 piętrach. InwKal I 595.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Aethymon słow nie może być prawdziwy/ ieno z Słowieńsczyzny [...] záczym/ ktokolwiek go szuka w inszych ięzykách/ nie potrzebnem dowcipem ná wietrze buduie/ błędy błędámi wrzkomo obiaśniáiąc. DembWyw 14. ● Iesli rzeczesz, ze Sąsiad zposiłkiem przyiedzie Iako bys tesz budował na Marcowem ledzie. PotWoj 86. ● Kto muruie/ buduie. Kto z drzewá kleci/ ogień w domu nieci. RysProv VII, 1. ● Odstąpił Nieprzyiaciel od Troscianca y poszedł ku Humaniu, a mytez trzymaiącsię przypowiesci starey, uciekaiącemu Nieprzyiacielowi most buduy y tak z pod Ładyzyna znowu Woysko naswoie poszło Consistencye. DrobTuszInf 24. ● Ludzie dla nas budowáli/ á my dla ludzi. RysProv VIII, 7. ● Iéden buduié/ drugi psuié. KnAd 308. ● Kto czéládź wiélką chowa/ i buduié: Ten/ by nawięcey miał/ wnét wyszáfuié. ábo: Drogę do vbostwá sobié gotuié. KnAd 376. ● Ná lédzié budowáć/ niéwárowno. KnAd 532. ● Niéch też drugi robi/ mowi/ buduié/ opátrzy. KnAd 560. ● Ogięń buduié. KnAd 775. ● Gdzie Pan Bog kościoł buduie/ tám diabeł káplicę stáwi. RysProv IV, 4.

◼ Przenośnie: ◼ Akwilo z srebrnym wylatuje śniegiem, Rzeki porywcze upornie hamuje, Mosty na wodach głębokich buduje. ZimSRoks 70. ◼ Iedne [kobiety] włosy trafią Drugie wieze buduią na głowie y baszty. OpalKSat 30. ◼ Roztok już widać! już widać prawdziwy Roztok! Z radości każdy perspektywy - Kto ma - dobywa, a w wesołem czasie Na miasto patrząc, swoje oczy pasie, A choć się z dala ledwo znakiem snuje, Każdy go wielkim przez prospekt buduje. BorzNaw 61. ◼ Co powaznieysi boki rospiráią W Ławách [w kościele], az Smiechęm czasęm rozmáwiaią Znáć nie o Bogu, bo sámá postáwá Z Sámy ich Cery, y z oczu wydáwá, Ale nie wiedziec co tam zá praktyki Y iakie w głowie buduią fabryki. OblJasGór 143v.

2. »konstruować maszyny, urządzenia techniczne i inne przedmioty ogólnego zastosowania«:

Rekcja: co

Tyránnowie/ kiedy chcą ludzi mordowáć [...] woły ábo konie miedziáne buduią. StarPopr 19. A w nászey Litwie/ kędy się byłá podziáłá wolność ná ten czás/ kiedy w Rynku Wileńskim przed Fárą/ szubienicę pánowie Dyssydenci budowáli/ áby poddánych swoich z Kościołá wychodzących ná niey wieszáli? BirkEgz 16. Nowe Okręty ktore Portugália buduie/ są nam suspecti. MerkPol 221. Sąm wpadę [zam. wpada] wtę Samołowkę co ią na inszych buduie. PasPam 108. Y tak co na Nieprzyiaciela budowali to Sami nato powpadali. PasPam 108. Skrzynie ná spust ná ryby sporządzic: przestrzegáć trzebá áby nie były sosnowego áni dębowego drzewá budowáne, dla zarázy ryb. HaurEk 43. Młynárze, niemáiąc [...] doświádczenia [...] Kieraty srogie buduią, z pálcámi ná policzkách koła: ná ktore, wielkiego trzebá kosztu. SolArch 82. In Augusto dopiero się ruszył Król do Lwowa, nie zastał nic gotowego w swoiey Armii lubo byli Sasi założyli Magazyn w Haliczu poczęli Piece Piekarskie budować. OtwFDzieje 15.

◼ Przenośnie: ◼ [Mówi Apollo] O Gdzieżby białe złożyłá swe skronie [Dafnis]/ Gdzie ták ná ręku moich się ukłádłá/ Iákobym mile piástuiąc ná łonie/ z oczu iey sobie budował zwierciádłá. TwarSDaf 53.

3.przen. »tworzyć, zdobywać, zyskiwać, umacniać; prowadzić działaniem do czegoś«:

Rekcja: co, na czym

Ná rozumie sádzi się. Vide. Ná umieiętności nie na szczęściu buduie. ManTobPhr 71-72. Iáko gdy Dońcy z tełu/ á Turcy z tę stronę/ Snadnieby mogli Polską rozerwáć Koronę Co Groff z Turnu buduie y iego praktyká/ Iakoby wznieść ná nogi znowu Fryderyká. TwarSLeg 42. Tákli z wiátru lekkiego buduiesz przyczyny/ Y tę z wiotchey machinę przedziesz páięczyny/ Ktorey potym rozsnowáć nie będziesz miał siły. TwarSLeg 98. Mężnie naciera [Zamojski], a z krwawego boju Złoty buduje majestat pokoju. BorzNaw 115. Iuz idź Rycerzu! buduy chwałę sobie, Y niesmiertelną część [!] ku swey ozdobie. OblJasGór 38. Trudno wymowic iako serce bráli Iakie Nadzieie w sobie budowáli [Szwedzi] Do łupow prędkich do dobrego mięnia, Na wielkie działa pátrząc do burzęnia. OblJasGór 77v. Miller [...] rozneznáydował Mysli, na Ktorych swe iady budował. OblJasGór 170. Ieżeliś chciał budować álbo sobie, álbo komu inszemu fortunę ná ruinie nászey, iezeliś chciał ná oppresyi ubogich á niewinnych ludzi swoię álbo czyią assekurowáć szczęśliwość: pomieszam, mowi Bog wyráźnie, twoię rádę, zkonfunduię twoie zamysły, poszárpię twoie przedsięwzięcia. DanOstSwada V, 4.

4.przen. »zakładać, powoływać do życia«:

Rekcja: co

Wielką przyczynę miał Bog wszechmogący; áby ná ten czás gdy świát budował/ naprzod o tym myślił/ áby dostoyność kreátur/ przez grzech pierwszego człowieká vtráconą przez Máryą Pánnę naświętszą napráwił y przywrocił. BirkOboz 8. Funduię miásto/ etc. v. zákłádam/ buduię. SzyrDict 64. Poskrom wykrętne Rozumy/ nie day słowem twym wichrowáć/ obłędliwych sekt budować. KancPol 90. Wprawić go tak bespiecznie, żeby cokolwiek budować zechcemy dla dobra pospolitego, niewzruszenie na nim [kamieniu węgielnym] oprzeć się mogło: iednym słowem: żeby krol naygorszy, niemogł, y niemiał żadney okazyi nam szkodzić. LeszczStGłos 4-5.

5.przen. »wpływać dodatnio na człowieka lub grupę ludzi, przyczyniać się do czyjegoś doskonalenia«:

Rekcja: kogo co

On [ksiądz Skarga] rzecze: ná twą duszę oycze Sákráment naświęszy przyimuię/ ktoregom niegodzien. Zbudował tą pokorą swoią brácią swą/ ktorzy przy nim byli: teraz niechay buduie nas wszystkich / ábysmy się vczyli/ iáko do naświętszego przystępować Sákrámentu. BirkSkar 27. Buduię/ tr. buduię ludzié/ wzlépszam przykłádem dobrem. Exemplo sum alicui [...] Exemplum praebeo alicui [...] Exemplo bono sum alicui [...] Sum exemplum posteris virtutis. Suppeditare exempla virtutis [...] meliorem reddo aliquem in moribus. Kn 52. Ociec dzieci swoie/ á Gospodarz czeladkę dobrymi y cnotliwymi postępkámi swoiemi buduie y nápráwuie. StarKaz II, 499. E'DIFIANT [...] BUDUIĄCY przykładny co do dobrego prowadzi náuką y przykładami swemi. DanKolaDyk I, 491.