Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVI-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: bezok. budować się; ~ cz. ter. lp 1. os. buduję się; 3. os. buduje się; lm 1. os. budujemy się; 3. os. budują się; ~ cz. prze. lp m 1. os. budowałem się; 3. os. budował się; ~ cz. przy. złoż. lm zneut 3. os. będą się budować; ~ tr. przyp. lp m 3. os. budowałby się; lm mos 3. os. budowaliby się; nmos 3. os. budowałyby się

Znaczenia:

1. »być wznoszonym, stawianym, budowanym«:

Rekcja: z czego, na czym, bez rekcji

Młyn na wsi, który naprawy potrzebuje. Drugi za wsią, który się Jasieniem nazywa, ten po ogniu nowo się buduje. InwKal I 139. Kupiłem dwa place [...] dla obszyrności większey karczmy za Rzeką Mereczem ktora się dopioro [!] buduie. SapADiar 81.

◼ Przenośnie: ◼ Chrystus Pan [...] naybárziey nam pokorę y cichość sercá zálecił/ áby się ná niey/ iáko ná fundámencie głęboko zásádzonym/ inne dobre uczynki budowáły. StarKaz II, 650. ◼ Umieiętnie tedy záżywaią Krolowie tey Zwierzchności Przywileiow [...] z czegoby Máiestatu Krolewskiego mocnieysze budowáć się mogły podpory. DanOstSwada I, 16.

2. »stawiać, wznosić dla siebie budynek«: To tesz ex vicinia przydam ze Wschowa w Murze tak zgorzała ze tylko koscioł katolicki został. Wielka szkoda y ruina. Budowac się bendą meo commodo. OpalKListy 263. Drogi pospolitey nikt sobie nie może przywłaszczáć y budowáć się ná niey/ ále wszytkim iest zárowno wolna do przeieżdżania. StarKaz II, 345. Komisarz Krolowej jej mci na to zesłany, do lat dwuch, a die 5 augusti 1661 od czynszu był uwolnił, aby się ludzie tym prędzej budowali i lądy swe osiadli. OpisKról 82. Barhutta pustkowie. Chłop jeden mieszka, ktory się buduje, ma wolnych lat 3, po ktorych wyjściu in anno 1666 płacić będzie corocznie fl. 40 dwiema także ratami. OpisKról 310. Czwarty gbur na czynszu zasiadł, ktoremu dana była wolność, żeby się budował do lat połczwartu. OpisKról 337. Staynie zastalismy gotowe y z podłogami, Bo iuz były błota wielkie iesienne budynki porząnne bo się oni słusznie buduią w obozach. PasPam 113v. A z 100 [...] pozyczyłem Panu ywanowi gotowymi pięniędzmi na Budynek kiedy sie Budował. KunReg 25. Budynek, jaki stoi, ten wszystek oddaję synowi z matką. Ponieważ ojcowskie zgorzały, nowo budować musiałem się. WłośćRoz 114.

3.przen. »podnosić się moralnie, poprawiać się«:

Rekcja: z kjogo czego, bez rekcji

Biorę przykład z kogo v. Przykład/ Buduię się. Kn 32. Buduię się z kogo/ Exempla nobilia subdunt alicui aculeos, Senec. Peto ab aliquo exemplum fortitudinis, Cicer. Traho ad exemplum aliquid, Vlpian. [...] Naśladuię. Exemplo optimi cuiusq; facio, Cicer. [...]. Kn 52. Zawczasu powiadąm ze wiecey iest swietych I bogoboynych ludzi niz takowych trzpiotkow Zaczym to Zakonowi szkodzic nie powinno. Rzecze mi kto zasz nie masz kaznodzieow wielkich I poboznych z ktorych by mogli sie budowac? OpalKSat 109. Myć Polacy buduiemy się z Páná, ze ták podłym bydlęciem iechał. MłodzKaz III, 341. Oczy nam się otworzą nad naszą ruiną i potrzebą reparacyi, tak aby się insze narody z niey budowały widząc trwałość, wspaniałość y regularitatem naszego budynku. LeszczStGłos 12.