Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BUDYNEK, *BUDUNK || *BUDUNEK, BUDENK

Słowniki:
SXVI, Kn, T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp nie notują

Formy: lp M. budynek // budenk; D. budynku; C. budynkowi; B. uż. nżyw. budynek; N. budynkiem; Ms. budynku; ~ lm M. uż. nosob. budynki // budunki; D. budynków; C. budynkom; B. uż. nosob. budynki // budunki; N. budynkami; Ms. budynkach

Znaczenia:

1. także zbiorowo »to, co zbudowane, skonstruowane, budowla, gmach; kompozycja, układ, architektura, konstrukcja budowli«: Tá [wieża oblężnicza] po powietrzu szłá/ y ná przestrzeni Stoiąc/ budunki przenosiłá wyzsze: Tu się dopiero zlękli Sárráceni/ Widząc/ że miásto dobrze beło niższe. TasKochGoff 483. Rzemięslnicy dziełá rąk swoich/ iáko są obrázy/ rzeźby/ pismá/ budunki/ mogą z rąk swoich puścić bez skázy. BirkNiedz 469. Budynku opátrowánie/ opráwá/ Sarta tecta [...] Sarta tecta exigere [...] Odbieráć/ oględowáć vrzędownié budynék. Kn 52. Stáwiam budynék iáki/ v. Wystáwiam 3. Kn 1065. Przedał Marcinowi sÿnowi swęmu zagrodę swoię własną, ktora była pusta, ÿ mało co było budinku znac ÿ pola mało co bÿło, gdy ią kupił Sobestiąn Dlugosz. KsKomUl I, 53. Dwór [...] Wojewody Sieradzkiego. I ten dwór nieladajaki, Ma swój budynek dwojaki: Stołowej izby w dłużą dość, Nie jeden w niej jadał chleb gość. Pańskie pokoje sień dzieli, Pacholcy mi powiedzieli [...] Są górne mieszkania, dolne. Wschód z ganeczkiem, miejsce wolne. JarzGośc 63. Bo między izbámi ze trzech stron okien mieć nie może [izba stołowa]. Więc gdy przestronna potrzebuie większey nád insze Izby wysokości y okien większych. Co wszytko disproportia budynkowi czyni. NaukaBud 14. Do zwyczáiu polskiego niskie budynki o iednem álbo naywięcey o dwoch piętrách, lepiey iákom powiedział służą. A ták wschodow nie wiele potrzebuią, ktore być mogą di fora. NaukaBud 26. Dwor, Folwárk, Oborę, Stodoły, Szpichlerz, y inne obeyrzeć budynki záwczásu, gdyż máłey rzeczy napráwá większey ochrania szkody. HaurEk 85. Stajnie 2, ale złe we wszystkim budynku. InwKal I 323. Ludzie rádzi cudzym spráwom przyganiáią, budynkom defekty przypisuią. MłodzKaz IV, 202. Ludzie widzili, iaki budenk będąc stoiący na tym kawałku ziemi y do iakiegom się wprowadził. KsJasUl I, 448. Rumek Jędrzej przy tym prawie wyżej opisanym zapisuje temu Wojciechowi Sumarze roli prętów trzy i z budynkiem, to jest z chałupą i stodołą. ActScabVet 137. Wiátrak do wypędzánia wody zrowu, ná wyszsze mieysce, bez obracánia sámego budynku y skrzydeł; ma budynek ná kwádrat o czterech ściánách podle rowu, ktorych ścian figurá nie ma. SolArch 96. Gdyby ziemia miásto Słońcá biegáłá, rzucałaby budynkámi y ludźmi, iáko kámień młyński. TylkRoz 19. Synowi oddaję ten grunt [...] ze wszystkim sprzętem do tego gruntu należącym i budynkiem także i ruchomizną, oprócz dwóch krów. WłośćRoz 109. Cesarz y Obywátele częściey w námiotach, niż w Pałácach murowánych, y w budynkách rezyduią [w Abisynii]. ChmielAteny II 634.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ budynek pański: Dwa Chory z sobą w dzięcznie naprzemiany Spiewały [...] Y dali tęn Hymn wdzięcznęmi słodzili Głosy, tak długo az go do konczyli: A mąz Sędziwy [Bóg] acz Vszy nie głodne Ma takich dzwiękow, przęcie na Łagodne, Te piesni idzie,w wnet oney dobie Koscioł wspaniały da widziec Liobie. [marg.] Ozdobę budynkow Panskich, Kto poymie? OblJasGór 141v-141v marg. ▲ budynek polski (sz. zm.): Y sien, y stołowa izbá, záwsze w budynku Polskim być musi. NaukaBud 13. DZIEWIĄTY Punct álbo Regułá compartitionis. Niech będzie o stołowey izbie. ktora Polskiego budynku iest część przednieysza. NaukaBud 14.

◼ Przenośnie: ◼ Pójdę na powietrze ptakiem. Wprawdzie nie z Krety, z obłędliwych przecie Budynków, jakie Dedalus na Krecie Sztucznie zbudował przed laty, Wylecę, człowiek skrzydlaty. ZimSRoks 38. ◼ Seym iest anima libertatis, i ná nim słowá owe ná ktorych fundament swobody naszey swoy plac maią: Ná nas nic bez nas/ ktory obaliwszy wszytek praw nászych budynek corruet nieomylnie. PisMów II II, 329. ◼ Ná tey Prawdy poznaniu/ iako ná gruntownym węgielnym kamieniu wszytek się duchownego budynek starania o zbawienie zasadza. BujnDroga 5. ◼ Co budynku duszy Przez grzech z ciáłá krewkości słábego náruszy, Może bydź przez pokutę szczyrą nápráwiono. DamKuligKról 80. ◼ Przebog, stánąsz człowieku zá ogniste pale? Choroby, y kłopoty; frásunki, y żale? Táć Duchownych, iest probá budynkow, co ich tu Bog doświadcza. PotPocz 58. ◼ Niechże sam Bog wszechmogący będzie Architektem tego budynku, ktorego zalecam reparacyą; [...] niech nad naszym chaos, te wszechmocne słowa wymowi; fiat lux, iak przy stworzeniu swiata, á wtenczas, oczy nam się otworzą, nad naszą ruiną y potrzebą reparacyi. LeszczStGłos 12.

2. »budowanie, wznoszenie, konstruowanie«: Ná ten czás gdy Pan począł budynek świátá czynić/ mnie naprzod ogárnął. BirkOboz 3. Budowánie/(actio) wystáwiánie budowánia/ budynék/ AEdificatio [...]. Kn 51. Budynék/ vide Budowánie. Kn 52. Dominik ś [...] Wziął przy modlitwie obiáwienie/ áby ná czás zániechawszy swego Klasztoru budynku Pánienski zbudował. OkolNiebo 2. Arkę tedy sercá nászego mamy ochędożyć spowiedzią świętą y pokutą ze wszystkich niepráwości nászych/ ták iákobysmy to pierwey drzewo iákie do budynku náczynia iákiego ze skory y niepotrzebnych trzasek ostrugáli. StarKaz II, 49. Insze do budynku Máterie są iáko Tárcice, gonty, dáchowka, żelázo. NaukaBud 9. Chałupka chruściana mała, w której komornik Krzeszewski mieszka; ta chałupka nowego wcale potrzebuje budynku. InwKal I 480. A z 100 [...] pozyczyłem Panu ywanowi gotowymi pięniędzmi na Budynek kiedy sie Budował. KunReg 25. Ieśli ktore [drzewo] gięte Wiosłá struże; ktore mu długa w morzu praca Nie szkodzi, na budynek żeglárski obraca. ClaudUstHist 42. Im tedy lepiey iednym y drugim latem przeschnie drzewo, tym sposobnieysze będzie do budynku. BystrzInfArch A3. Nie lada zaiste skutek śmierci, kiedy niedostatki żyiących nie mogą iedno stratą życia być rátowane. Gánią tácy przedwieczną wiecznego Boga radę, ktorzy ták rozumieią, bo iákoż się y sam swiat ostoi, ieśli te, ktore do przeszłych lat Bog przydáie lata zá nie potrzebne poczytane będą. Czy Bog ták kunsztowny ciał nászych budynek nie ná chwałę swoią, ále ná kaźń nászą sprawił, pozwolić tedy cokolwiek Oycowskiemu áffektowi w tey mierze trzeba. DanOstSwada VI, 12-13.

◼ Przenośnie: ◼ W swym domu zadnego instrumentu uzywali na budynek tylko tey swoiey Herbowney okszy [szlachta herbu Oksza]. HerbOr 13. ◼ Swiat [...] puscą iest [...] w ty pusczy drzewa spuscaią y one Z ny wywozą Czescią na budynek gornych onych pałaczow Niebieskich Czescią Na Mieczenie Nigdy Nieugaszonych Ogniow piekielnych. HerbOr 521.

# Użycia metajęzykowe: # Brak budynek cekauz cel chmiel cienkusz [...] in u genitivum terminant. WojnaInst 29-30