Słownik XVII wieku

Słowniki:
T, L (XVII-XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1638

Formy: lp M. burka; D. burki; B. burkę; N. burką; Ms. burce; ~ lm D. burek; B. burki

Etymologia: <tur. bürk 'nakrycie wierzchnie: płaszcz, a szczególnie czapka, kapelusz'>

Znaczenia:

1. »wierzchnie okrycie bez rękawów, noszone na zbroi, używane jako uzupełnienie stroju rycerskiego«: Południe prawe było y naywyszsze stropy Słonce trzymaiąc: cien nam zwinęło podstopy Gdy strudzony Kantimir w cało dniowem chodzie Przy Prutowey z swą Ordą odpoczywa wodzie A czuiący od siebie nie dalekie Turki Wychełznywa Bachmaty zruca z szyie burki Sam spi dopadszy cienia oganistey Trzesnie [...]. PotWoj 68. Iusz mrok padał: iusz zgoła zachodzieło słonce Więc się tu o Wołoskiey ieszcze dzis wędzonce Naburce Biłohrodzkiey a Kutnarskiem winie Przespac [...]. PotWoj 200. BURKA Wynidę przede wrota, gdy nas straszą Turki. Aż ktoś jedzie; że Tatar, rozumiałem z burki. Lecz że jeden, bom jeszcze nie wszytko miał doma, Duch w mię wstąpił. Pytam: "Ktoś?" "Furman - rzecze, Choma." Już jej sobie nie kupię; tedy leda sznica, Szwiec w burce za żołnierza, furman za szlachcica. PotFrasz4Kuk I 228. Nie od burku burká/ Leć bywá od Turká. Ná hárcu zdárta/ gdy go kto zwoiuie/ Lub ią Pobrátym/ Tátárzyn dáruie. KochProżnLir 214. Powdziewawszy Burki/ Kędy Mieyskie Curki. Co głádsze z okná pátrzáią wieczorem/ Iák się tym piszą ná burku Vbiorem. KochProżnLir 214. W burce zaloty/ w burce y w namiotku W burce się trzebá spodziewáć przypłodku. KochProżnLir 215. Drugi [żołnierz polski] w połowie ledwie uszedł burki, u wszytkich zgoła prożne były troki [po bitwie z Turkami]. PotMuzaKarp 51. [...] gwardye po wszytkich ulicach stały y Ludu strasnie siła ktorzy się naybarziey z naszych Burek y Sahaydakow smiali [...]. SobTDzien 10. W tej biedzie, co wy, byłem, w tejże słocie, W burce żołnierskiej, nie w królewskim złocie, Oraz z Jakubem, synem mym kochanym, Z którego zdrowiem wam-em byłem danym. BoczOstBar II 160. Ze ledwie zá nie Szláchtą, nie zostáią Zydzi: Wszytkim do dostoieństwa tego przystęp łátwy, Cisną się szewcy, kráwcy, od nożyc od drátwy: Nie tylko z stołu, ále spádłá Prawdá z tarczy, Tarcz z rámienia zá burkę, Zołnierz ią frymárczy. PotPocz 153. Bródkę z rzymska zapuści, burkę włoży na się, Niby (jak) strawny żołnierz gębę darmo pasie, O wojnie prawi [Utracius]. KorczFrasz 40.

2. »obszerne okrycie wierzchnie, często z kapturem, wykonane z grubej tkaniny, chroniące przed deszczem i chłodem, opończa, peleryna«: Burka Wilcza. ArchRadziw 1638 160, 4. Burka Wilcza Szlamami podszyta. ArchRadziw 1638 161, 3. Burka błękitna. InwRuchGęb 124. Dobra szabla do konia, dobra na wiatr burka, Ale z izby bez laski nie chodź lub kosturka. PotMorKuk III 252. BURKA MÓWI Wygodna-m w drodze dla dżdżu, śniegu, wiatru, słońca, Jednak w drogę mię nie bierz kolistego tońca. Gdy sam pójdziesz, w kruchcie mię zostaw przed kościołem. Usłużę-ć na bankiecie, gdy siądziesz przed stołem. KorczFrasz 36. Albę prawdziwie śmiechu Herodowego godną, (roczny) brud zasmrodzi i zaklajstruje, w rękawach terpentyną od nosa pomarszczy i pofałduje, lada łyczko pod szyją zawiąże, pasek uciesznie poreliga i opnie, stuła jak do ścięcia szyję odkryje, ornat co wszytko jako burka na bakier przyrzuci. MałpaCzłow 228. Żupan łatany, Cudnie odziany, Jeżową skórką, Więc się też jeży, Gdy kroczą, bieży Czerkies pod burką. JunRefBar II 493. Burka sehr kurzer Polnische Regen-Mantel von Filz. court mantelet de feutre que le cavalier Polonois porte contre la pluïe. T III 89.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ burkę obrócić »zmienić zdanie, przejść na stronę kogo innego«: CASAQUE, subst. f. Sagum, i, n. Cic. SZATA krotka żołnierska Saian [...] ON DIT figurément Tourner Casaque, (Changer de parti.) Ab aliquo deficere, desciscere.Cicer. MOWIĄ niewłaśnie, burkę obrocić, odmienić się y udać ná inszą stronę, odstąpiwszy kogo. DanKolaDyk I, 263.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1746

Formy: lp M. burka

Znaczenia:

»kamienna nawierzchnia ulicy, drogi, placu; powierzchnia pokryta kostką kamienną, bruk«: Burka, la pavé. KulUszDyk 11.

Słowniki:
L (XVIII), SWil, SW, SJP notują
SStp, SXVI, Kn, T nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1747-1756

Formy: lp B. burkę; Ms. burce; ~ lm D. burek

Znaczenia:

ekspr. »ostre napomnienie, nagana, łajanie, wymówki, wyrzuty«: Przy burce słusznej onych rotmistrzowi za taką w ludziach nieostróżność, wartę-m onemu na trzy dni, odpasawszy pałasz, przydać kazał. RadziwHDiar 26. Solenną-m spomnianemu jegomości panu sędziemu dał burkę z racji dawniejszej onego u nas służby. RadziwHDiar 57. Ogień się był tu w mieście pokazał, z okazji którego niejednemu za nieostrożność, choć nie od słoty, rozdałem po burce. RadziwHDiar 69. Słuchałem rachunków ludzi mych robót im zostawionych, chcąc wiedzieć, jak się któren sprawował i czy pochwały lub nagany godzien. Lecz różnie znalazszy, podobniem dziękował, ile drugim nie bez burek, na mróz tak tęgi jak teraz. RadziwHDiar 91. Ieźli zbyt wcześnie wydasz przymuszona, Liścia z kwiatami ná melon ogurek, Mroz zwárzy wszystko, zágubi nasiona, Tobie [ziemi] Ogrodnik da bez liczby burek, Przyczynę daiąc, żeś zimna od spodu, Przeto donosić niepotrafisz płodu. DrużZbiór 331.