Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: BURSZTYN I, BURSTYN, *BURZTYN

Słowniki:
notują

Formy: lp M. bursztyn // burstyn; D. burstynu // bursztynu // burztynu // bursztyna; C. bursztynowi; B. uż. nżyw. bursztyn; N. bursztynem // burstynem; Ms. burstynie // bursztynie; ~ lm M. uż. nosob. bursztyny; B. uż. nosob. bursztyny

Znaczenia:

1. »także w lm: minerał, skamieniała żywica drzew iglastych dawniejszych epok geologicznych, przezroczysty lub przeświecający, występujący w różnych barwach, najczęściej od jasnożółtej do brunatnej, używany do zdobienia, wyroby przedmiotów ozdobnych, czasem jako środek leczniczy«: Bursztyn dziwną moc ma, a w doświadczeniu niemal sobie przeciwną: bo gdy najdzie jakie zaparcie abo zamulenie, ono pędzi i przeczyszcza. DorHipTur 221. O iáko wielką miłością on [Chrystus] ciągnie do siebie grzeszniki/ nie ináczey iáko słomę bursztyn/ y zsobą ich iednoczy. BirkNiedz 82. Zwierciadło Iánczár Adze w Bursztynowey ramie/ Y kredence z Bursztynu [pośle Daud]. TwarSLeg 70. Gdy z drzew płyną Bursztyny [...] ná świetney Iasczorka uwięźnie powodzi; Ktora [...] w krotce krzepnie do kołá w przeiásnem więzieniu. GawDworz . Widomie skryta w przeczystym bursztynie Zda się, ze w własnym miedzie pszczoła płynie. MorszAUtwKuk 78. Te mieszkánia gdzie się Pluskwy znáyduią, Burstinem ták nákurzyć żeby dym mogł bydź w kázdym kącie. HaurEk 24. Dla oddalenia gorączki day proszek táki, weźmi Rákowych oczek, rogu Ieleniego subtelno tártego, Bursztynu, szczeki Szczupakowey, káżdego zárowno. PromMed 114. AMBRE GRIS [...] Ambar [...] BURSZTYN szary gummá ktorá bardzo wdzięczną wonność wydaie, znayduiącá się nad brzegami morskiemi. DanKolaDyk I, 90. Na Wydymanie [...] Należą do tego y kurzenia Bursztynem, Mástyxem, Kádzidłem, etc. VadeMed 68.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bursztyn biały (sz. zm.): Halli Bászy [...] Miednicę z Białego Bursztynu [pośle Daud]. TwarSLeg 71. Dla dzieci, gdy się uryná zátrzyma. Weźmi Bursztynu białego, oczek Rákowych, oboygá zárowno, utrzyi subtelno, daway [...] w wodce Poziomkowey przycukrowawszy. PromMed 64. ▲ bursztyn czerwonawy, bursztyn czerwony: Wziąć [...] Burstynu/ czerwonego kámieniá/ glinki Ormieńskiey/ Myrtowych iágodek. SyrZiel 303. Bursztyn/ Czerwonáwy bursztyn. Glessum barbara voce dicitur [...] qui ait esse succum arboris pini, rigore aut tempore autumnali concretum. [...]. Kn 54. ▲ bursztyn zamorski: Orientale aliàs anima Gummi. Orientalischer Börnstein. Burstin zamorski. GuldOn 43. ▲ bursztyn żółty: Gdzieby komu kropiá krwie w oko wpádłá/ wziąć puł kwarty tey wodki, á rospaláiąc sztuczkę Burstynu żołtego w niey gásić. SyrZiel 393. ▲ bursztyn preparowany: Do tegoż proszku ieszcze mozesz przymięszac bursztynu preparowanego: Korzenia rożowego, albo korżenia piwonii, każdego po cwierci łota. BeimJelMed 23.

◼ Przenośnie: ◼ Phebus płaczliwie Syna swoiego wołał, ktory nieuczonie [!] Lotne wozy kierował y szalone konie Kędy załosne siostry bursztynem płakały. ArKochOrl 25v.

2. »kawałki tej substancji, używane także jako kadzidło«: Łzy ich [Heliad] [...] z gáłązek kápiące, á ciepłem Słonecznym ztwárdzione, w bursztyn są przemienione. OvOtwWPrzem 70. Dano iednemu Burztynu do roboty niecáłego łb. 90. Cáłego dwá razy ták wiele. GorAryt 105. Dostoyną wonią przy Boskich ofiarach Bursztyny się paliły w dereniowych czarach. DrobOpow 187. Łzy z listkow spadáiące, z żałosney przyczyny Z kámieniały, z ktorych dziś widziemy Bursztyny. DrużZbiór 489.

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1641-1653

Formy: lm N. bursztynami

Etymologia: <niem. Büchsring>

Znaczenia:

»żelazne kółko, obrączka nabijana na piastę koła«: Przes tych chłopow co skrzynię zBursztynami przywiezli nieopuszczam pisania okazÿ. OpalKListy 148.