Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »gwałtowne zakłócenie równowagi atmosferycznej, połączone z silnym wiatrem, często z grzmotami i piorunami oraz obfitymi opadami, wichura, zawierucha, sztorm; zachmurzenie zapowiadające wystąpienie takich zjawisk«: Chmurá/ burzá/ pochmurność/ Caelum turbidum, nubilosum [...] Nubilum [...] Dubium & inipendens caelum, [...]. Kn 67. Noc ich w tym przeymie mowę/ w iásne po Arkturze Rozwywszy się pochodnie/ gdy poránney burze Wieszcze serce Książęce rożne myśli toczy/ Márą ledwie subtelną pomrużywszy oczy. TwarSLeg 57. Ná głębi morskiey byłá skáłá/ Ktora w ciszą wysoko nád wodą stawáłá/ A pod czás burzey/ wody ią záś okrywáły. OvOtwWPrzem 174. Drzewo iákie od srogiey burze z korzeniá wywrocone/ nigdy iuż do pierwszey zieloności swoiey nie przychodzi. StarKaz II, 639. Wszystek impet na tak cnotliwego, Na książę nieśli [Kozacy], wodza szczęśliwego. A on jak światło i między burzami Wszytko przenikał swemi promieniami, Nie dając gasić w takowej pogodzie Swojej jasności żadnej niepogodzie. BorzNaw 120-121. Niebo szerokie zadrżało, A powietrze się zamieszać musiało Roznosząc chmury i burze ogniowe I iskry sypiąc często pioronowe Albo miotając gęste z grzmotem strzały. BorzNaw 134. Hej! gorzkie i okrutne burze, Toć nas kręcicie! toć dokazujecie! Toć ustawicznie ten okręt tłuczecie! BorzNaw . Wnęt iako słonce gdy z gruby wychodzi Burze tak do niey [Czarnieckiej] Małzonek przychodzi Z wesołą twarzą. OblJasGór 45. Ieszcze zpołudnia na zegarze trzeci Nie było kiedy nie zwyczayna burza, Szum, Wicher, fala, y srogie zamieci, Mrze asz nieba nie widac okurza. PotSyl 26. Przy naywiększych talentach, przy naywiększey nawet ochocie nie dokażemy niczego, poki nam dobry porządek nie uściele drogi do starania się o dobro pospolite przy ktorym żeby tak gruntownie wolność ubespieczona była, zeby nie mogła nihil praejudiciosi sobie operari [...] Nie mogę tego lepiey dowieść iako per cursum Planetarum ktory dla tego że iest regularis, żadne burze y wichry go nie tamuią. LeszczStGłos 61. ACHATEK [...] Pomaga ná ukąszenie wezá, broni od piorunow, siły wzmacnia, burze odwraca. ChmielAteny1755 I I, 549.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ burza powietrza, na powietrzu burza (sz. zm.): Są lekarstwa przystoyne/ y według náuki kościelney przeciw grádom/ y burzom powietrza. SpInZąbMłot 280. Constancius záś Cesarz [mówi]. Wiele tákowych iest, ktorzy zá czárámi się udawszy, burze ná powietrzu czynią. SpInZąbMłot Przedmowa. W Wielkiey Polszcze, w Woiewodztwie Sędomierskim, Powiecie Opoczyńskim y Radomskim, znagłá powstáłá ná Powietrzu burzá, y niezwyczáyne grády, ktore iáko iákie z Niebá padáły głazy. HaurEk 61. Mogą [żywioły] pomocą czartowską ná powietrzu y morzu vczynić burze. WisCzar 37. ORAGE [...] Tempestus [...] Procella [...] NAWAŁNOSC fala burza. Burza wielka powstała ná powietrzu wicher szturm záwierucha. DanKolaDyk II, 315. ▲ na morzu burza: Iáko grády/ ták y pioruny z błyskáwicámi spráwić iest im [Agnieszce łaziebniczce i Annie z Mindelhein] rzecz łátwa/ tákże ná morzu burzą wzbudzić. SpInZąbMłot 164. ▲ morska burza: Ypospolitey potrzeba go [Syloreta] rzeczy, Wdrogę: ale tesz y prywata pędzi, Zesię na Morskie burze, vbespieczy. PotSyl 26.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jako burza »na podobieństwo burzy; szybko, gwałtownie, w sposób wzbudzający strach«: Strzały jego ostre/ y wszystkie łuki jego naciągnione: kopytá koni jego jáko krzemień pocżytáne będą/ a kołá jego jáko burza. Ryk jego jáko lwi [wizja gniewu Bożego]. BG Tt Iz 5, 28. Przydziesz jáko burza: będziesz jáko obłok okryw"ający ziemię/ ty y wszystkie pocżty twoje/ y wiele narodow z tobą. Ták mowi Pánujący Pan [do księcia Mesechu i Tubalu]. BG Tt Ez 38, 9.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) To bogaty, co na psiej przestając chudobie, Z płonnych obietnic zysku nierad chwyta sobie, Mając je za cień; bo im więtsze, tym mniej dają; Tak bywa, gdy z wielkich burz małe dżdże padają. VerdBłażSet 14. Z máłey burzé wiélki dészcz. KnAd 1356.

2.przen. »wstrząs dziejowy, zamieszanie, wojna, bitwa, atak na kogo co, bunt«: [Mówi anioł do pogan] To wyrok iego [Boga]/ że krzyż święty stánie W Ierozolimie z iego możney ręki: Coż po tych burzách: w kim macie vfánie: Ze mu się chcecie przeciwić przezdzięki. TasKochGoff 12. Nieszczesna śmierci fálá w krotkim czásie iák wiele żaglow Oyczyzny nászey/ nieszczęsną stargáłá burzą? WojszOr 66. Rozdział VII. Nowa burza złego. Dwor Zwiąskowych ná Osobę stimuluie; Tátárow ná dobra dziedzicżne záciąga, contemptámi, Pásquilámi, przegrozkámi karmi. LubJMan 42. Nowa ze Szwecÿ burza Wszytkę naszę Koronę w odmęcie ponurza Krakow wzięty Kazimierz pomknął gdzies kuSląsku. PotWoj XVIIv. [Królewicz Karol Waza] Krolewskiego urodzenia i Anielskiego życia splendore oświeci i nastepuiące ná nie/ i Kościoł Boży/ od Heretykow i Politykow burze szcześliwie rospędzi. PisMów II 378. Iusz tedy iáko w porcie kotwice zarzucam y zástanawiam pioro moie. Przepłynąwszy burze publiczne [...] ktorych się na Ziazdach, et omnis generis práktykach w Polszcze nápatrzyłem. JabłSkrup 97. Po upadnieniu Z Waradinem miastem powtornego przedmurza Chrzescianstwa Snadno sie dorozumiewać było, Ze teraz burza popędliwa w krotce całe węgry [...] okryie. IntrHist 144-145. Burza [...] ORAGE se dit figurément (d'un malheur passager, d'un trouble public ou domestique.) Tempestas, Procella, Calamitas, atis, [...]. BURZE wichry kłotnie domowe niepokoie rosterki záwieruchy. DanKolaDyk II, 315. Azaż to nie summa felicitas, y ktorey niechybnie postronne nam zazdroszczą Narody, wśrzod wszystkiego Chrześciaństwa woiennych burzy y náwáłności placidam záżywáć tranquillitatem. DanOstSwada I, 22.

3.przen. »gwałtowne uczucia, namiętności, przeżycia duchowe, niepokoje, rozterki, wstrząsy życiowe«: Wesołego cesarza chrześciańskiego [...] ten pogrom (gdy nazajutrz rano przyszła nowina, iż wszystkie Polaki na głowę zbito) tak zasmucił, iż prawie wszystkę radość cesarską w żal, pociechy w smutek, a tryumfy w lament obrócił; heretyki zaś przeciwnym obyczajem utrapione [...] rozweselił [...] Niedługo jednak ta burza trwała. DembPrzew 25. A chociaż podczas na zgniewane lica Zaciągniesz burze, deszcze z zawieruchą, Tym milszy twój wzrok, ubłagany skruchą. MorszAUtwKuk 243. A mnie zawsze łzy cieką jak po sznurze, Mnie zawsze w sercu niepogodne burze. [...] Mnie zawsze strzały gorsze niż pioruny Szkodzą i w cudzym sercu mróz zamkniony. MorszAUtwKuk 266-267. Głosem cichym, mdłym i chrapotliwym [...] Wpół zanurzona w swych łzach białogłowa Z serdecznej burze wynurza - te sowa: Cożeś to zrobił, mężu, najlepszego [...] Żeś syna pozbył z domu jedynego. LubSTobPol 101-102. To są szturmy szatańskie, to są jego miny, Tych do serc chrześcijańskich zażywa ruiny, Kto całym, kto bezpiecznym, chce być w jego burzy, Duchownym się rynsztunkiem niech uarmaturzy. PotFraszBrück I 579. Dufaiąc młodości swoiey nie spodziewaią się [młodzi ludzie] żadney na swiatłość życia swego burzy. DanOstSwada VI, 6.

4.przen. »osobisty atak na kogo, pretensje, wymówki, awantura, kłótnia«: Hetman zas od gniewu zdięty [...] poiachał. Krolewic [...] za radą samegosz star. Kokenhauskie[go] ktory iusz baczeł ze ta burza nan y na ie[go] syny obalic się miała, puscieł się za Hetmanem spieszno. OssJŻyw 36v. Máło mieyscá y owym [Księciu i Wezyrowi] ná ták wielkiey Sali/ Gdy obu zápalczywych gniew ieden rospali. A gdzieby w burzy oney ieden wżdy nie skłádał/ Przyszłoby do piorunow/ ták raczey popádał Affekt ich. TwarSLeg 93. Iá mam tę burzą [oskarżenia ze strony Xymeny o zabójstwo jej ojca] znosić, on [syn Diega] niech będzie w ciszy. CorMorszACyd 142. Pytał się [rozmówca] po oney burzy skądbysię wzięła taodmiana tak nagła Przyiazni w nieprzyiazn, chęci w niechęc powiedzą mupostaremu zeto wino winno. PotPrzyp 3v. Szwiec jedennim się ta burza między Augustem i Antonim jego emulem skończyła nauczy[ł] dwu krukow mówić jednego Salve Auguste victor et imperator, a drugiego salve Antoni victor et imperator. PotWoj XI-XIv.

5.przen. »o dużej liczbie ludzi: kupa, masa, tłum«: Widzi [Osman] ze odPolskiego uciekaią wału. Oni iego Rycerze: wyśmienici przednie, Ktorymi wczora Rzymy, Malty brał y Wiednie; I nie czekaiąc, nazad wracaiącey burzy Iedzie zPola: y w swem się namiecie zasznurzy. PotWoj 137. Chmielnicki z wielką kozacką burzą pokazał się z Gory, y zaraz strasznie do Miasta szturmowac począł. HistBun 7.