Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1.zool. »ssaki rogate, przeżuwające z gromady parzystokopytnych, głównie krowy, woły i cielęta; inne zwierzęta domowe; hodowane dla wełny, skóry i mięsa, wykorzystywane do prac w gospodarstwie, dobytek, inwentarz; niekiedy także w lm stada tych zwierząt«: Nigdy według wszytkich historyków niczem inszem się [Tatarzy] nie bawili, tylko chowaniem różnych bydł [...] pierwszy oni domyślili się używać koni, także i do jazdy, a potem i do wojny. DorHipTur 9-10. Poganie gdy ofiarowáli bydłá bogom swoim, kolacye czynili na sługi swoie z tych ofiar. PetrSEk 11. Zpoyrze na wszytkie strony Wartko sie obroce Alic bydła moiego nie masz y iednego. KodKon 118. Bieliawski nazualsię Woyciech, beł syn Pastuchy co bydło pasał we Krzcięcicach. TrepNekLib 29. Wycisnąc tedy trzeba samsiada á iesli Przedac niechce to musi gdy naslesz na iego Grunt gdy mu pozabiiasz poddanych zaiedziesz Granice bydło zaymiesz. OpalKSat 39v - 40. Wieś Strzemblowo [...] Gburow bywało 7. Teraz nie masz tylko 2 [...] Szarwarkują jako i insi cztery dni bydłem, dzień piechotą, a sobotę mają wolną. OpisKról 481. Noc zatym Swiat szaremi przyodziawszy skrzydły Vspokoiełą ludzi, zptastwem z zwierzmi z bydły. PotWoj 41. Prowadzono zczat wszelakich Prowiantow wielką obfitość bydeł dosyć. PasPam 54v. Bydło na powrozach prowadzą zobory. PasPam 154. Zboza in Ianuario Siąne, wyrosły tak przed wielką nocą ze az na nich bydła pasano. PasPam 250v. Ztało się tak ciepło tak pogodno że bydła poszły w pole. PasPam 250v. Tey zimy mało co bydło Słomy Zazyło maiąc bardzo dobre pozywienie w polu. PasPam 250v. Bydł Stádá niepoliczone/ Zwierze w lesiech chowáne: Ryby w wodách zátáione Ptástwo pierzem odziane: y co ma Dusze w sobie/ służy człowiecze tobie. KancPol 295. Hirte tüttet es war Zeit das Vieh auszutreiben/ Pásterz (Pastuchá) trąbił czáś [!] był Bydło wygnáć. ErnHand 504. Nauka I. Przestrogi powszechne á koniecznie potrzebne do używánia bydłá we wszytkich Młynách, ktore Konie álbo Woły obracáią. SolArch 83. Czemusz się Kápłán Boży pieczętuie koniem? Zwierzem naygłupszym, z mułem, ze wszytkiego bydłá, Ktorym nád wszytkie insze, trzebá kłáść wędzidłá. PotPocz 148a. A majętność jest taka: naprzód bydła różnego krów dwanaście, wołów para robotnych, cieluchów para nieletnich,cieląt pięcioro latosiąt, koni robotnych troje, owiec letnych sześćdziesiąt i pięcioro. WłośćRoz 80. Osiewek matce z Urbanem wszystek i bydło, tak i konie Urbanowi oddaję. WłośćRoz 96. Tegoz Roku [1690] Rogowe od Bydła Vchwalono na Seymiku Zatorskim. KomonDziej 207v. Bydło, to iest konie y woly, ciemięzą y wniwecz obracaią [przez długie podróże]. SprawyCzerUl II, 397. Chłopstwo z Taborami swemi z Zonami, dziecmi i bydłami, porobiwszy sobie przy Zamkach zasieki obszerne siedzieli w Nich. OtwFDzieje 86. Naręce ImPana Nieciszewskiegoposłałem kopią Regestru wybranego podymnego, bydła, Swiń, Owiec, koz, y wyszłych Chłopow. SapADiar 167. Inwentarz bydła i drobiazgów. - Wołów 25, koni 10, świń 12, gęsi 22, kaczek 9, kur 22. InwChełm 62. Znáki odległe prognostykuiące o następuiącym powietrzu [...] Gdy bydła nád zwyczay wiele odchodzi, gdy chleb ná dwor w nocy wyłożony prędko pleśnieie. VadeMed 251.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ bydło rogate (sz. zm.): Bydłu rogátemu/ iáko krowom/ wołom/ kozom/ báranom dycháwicznym iest lekárstwem [marunka]. SyrZiel 806. Tákże wszystkie dziesięciny/ z rogátego bydłá y z drobnego bydłá/ wszystkiego co przechodzi pod laską pásterską, káżde dziesiąte/ będzie poświęconePánu [!]. BG Kpł XXVII, 32-33. Świetna Cyntyja, Dyjano, Latony Córko, a siostro słońca, skryj złocony Od brata promień. Bodaj cię kadzidłem Wonnym czcił Deles i rogatym bydłem. MorszAUtwKuk 249. BYDŁA ROGATE. BYDŁA przy Folwarku Rogátego tyle chowáć, ile dla dwoiákiego może pozytku karmia y Pasza wystárczyć. HaurEk 27. Tamze na Węgrzech wszelki był dostatek, Woysku Win, Miąs, bydeł, roznych rogatych y inszych rzeczy. DrobTuszInf 8. ▲ chlewne bydło (sz. zm.): O Lekárstwie temu Bydłu Chlewnemu. W To koryto, gdzie im Młoto, Wywárzyny, álbo pomyie leią, włożyć lisią álbo psią suchą płowę. HaurEk 34. Chlewnego Bydła przy Folwarku nie wiele chowac, bo lepiey mieć mniey á tłustego, ánizeli stádámi á chudego. HaurEk 114. Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk 116. Chlewy dla chlewnego bydła nie bardzo dobre. InwKal I 321. ▲ bydło robotne (sz. zm.): Dobyték/ vide Robotne bydło. Kn 129. Po pracach dziennich zmordowany Orac [...] robotne bydło, do Obory zagnawszy od poczinku [!] y folgi uzywa. HerbOr 390-391. Przy tymże gospodarstwie odbiera tenże Wojciech od Wawrzeńca bydło robotne, to jest wołów parę po lat piąci, koni parę był odebrał nie bardzo dobrych. ActScabVet 111. BESTES de somme, de voiture, de charge. Jumenta, orum [...] BYDŁO robotne ciężarowe do iarzma. DanKolaDyk I, 192. Bydło robotne do noszenia/ jáko kon/ muł/ wielbłąd/ etc. Animalia veterina, Jumentum [...] Saumthier [...]. DasHünDict Pp iijj. ▲ bydło oborne (sz. zm.): Bydłá obornego przestrzegáć áby nie záchudzáć. HaurEk 88. Owiec w doieniu przypilnowáć, ktorych trzy rázy ná dzień według zwyczáiu doić: báránki młode odsadzáć: toż się ma rozumieć y o innym obornym bydle, ktorym pokrzyw dla buynego mleká dodawáć. HaurEk 104. Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk 116. ▲ bydło nierogate (sz. zm.): Bydła tak rogatego, jako i nierogatego ani owiec, ani koni nic a nic nie masz. InwKal I 103. Nierogate bydło alias świnie: maciurek 4, wieprzak jeden, stadnik jeden, od nich prosiąt rocznych 6, prosiąt latosich 16. InwKal I 772. ▲ jałowe bydło (sz. zm.): Zostało tedy na oborze jałowego bydła: jałowic dwuletnich 2, wolców trzeletnich 4, wołów robotnych ratajskich 4, koni robotnych klacz 3 tylko. InwKal I 231. Inwentarz dworski: wołów do roboty 36, podjezdków 10, źrebiąt 4, krów 12, bydła jałowego 24, cieląt takroczniech 5. InwKal I 388. ▲ bydło domowe (sz. zm.): Czemu zwierz dziki ktory iest iednego rodzaiu iednakiey się też farby z drugiemi rodzi? To idzie [...] iż żywność ma iednakową ktora humorow nie odmienia, co się oboie nie trafia bydłu domowemu. TylkRoz 267. Nie tylko domowemu bydłu szkodziło robactwo to, ale leśnemu zwierzu. ZawiszaPam 361. ▲ bydło drobne (sz. zm.): Tákże wszystkie dziesięciny/ z rogátego bydłá y z drobnego bydłá/ wszystkiego co przechodzi pod laską pásterską, káżde dziesiąte/ będzie poświęconePánu [!]. BG Kpł XXVII, 32-33. Już ja więcej czabanów rogatych na wasze Ani bydła drobnego nie pożonę pasze. ZimBSiel 133. ▲ [Bydło] owczarne: Do intráty iakie wchodzą prowentá [...] z Skor bydłá rożnego rogátego, Owczárnego. HaurEk 71. Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk 116. ▲ bydło paktowe: ▲ bydło wełniste (sz. zm.): Wéłniste bydło/ iáko owcé. Lanicium [...]. Kn 1234. BESTES à Laine. Lanigerum pecus [...] BYDŁO Wełniste. DanKolaDyk I, 192. ▲ [Bydło] ciężarowe: BESTES de somme, de voiture, de charge. Jumenta, orum [...] BYDŁO robotne ciężarowe do iarzma. DanKolaDyk I, 192. ▲ bydło czwórnogie: Bydłu czwornogiemu/ od wężá vkąszonemu [pomaga czarnucha]. SyrZiel 459. ▲ bydło bezrozumne: ▲ bydło dojne: Piekarnia dobrze poszyta, w której ani pieca, ani okien nie masz, tylko tam bydło dojne stawa. InwKal I 306. ▲ bydło podolskie: Byłem w menażerii w przeszłym roku wystawionej, w której niedźwiedzie, potykając się raz z sobą, drugi raz z bykiem bydła podolskiego, wielką nam na to patrzącym sprawili uciechę. RadziwHDiar 28. ▲ bydło robocze: Nie wskok się z mieysca porwie, ale iako dudy Obwisnie: y trzeba go podnosic pod pachy Własnie był Raduł taki pospołu z Wałachy Bo im co mieli koni: y roboczych bydeł Wzięli Turcy ze siedzą iako ptak bez skrzydeł. PotWoj 203. ▲ [Bydło] stajenne: Bydłu w szelkiemu ták Obornemu, Owczárnemu, Chlewnemu, iáko y Stáiennemu dodawáć potrzebá, bo w tym Miesiącu chudnąc zwykło. HaurEk 116. ▲ bydło trzodne: XXVI. Bydło trzodne p. Stadnik. KomDobrOrb 63.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony:: Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun 8. ◆ kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola: [...] Płakał przecię iako Bobr; a zełzami szczery Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola [...]. PotWoj 164. ◆ kogoś jak(o) bydło gnać: [...] A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...] PotWoj 113. Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, jako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj 161. ◆ kogo jak(o) bydło gnać »gonić, ścigać«: [...] Im się mniey Turcy takiey spodziewali zdrady Tym ich wiecey zginęło: tym sprosniey uciekli A Niemcy ich iak bydło, gnali kłoli siekli [...]. PotWoj 113. Onic to ludzie oni cosmy ich tą niwą Sto razy, iako bydło; szablą gnali Krzywą [...]. PotWoj 161. ◆ żyć jako bydło (przez pasterza) (sz. zm.): Żyjem przez tak długi czas jako bydło przez pasterza. NiemPam 233. Iáko [...] bydło żyć będziecie/ nie wiedząc gdzie iść/ co czynić/ y czego się trzymáć. StarPopr 12. ◆ biegać z bydłem »zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«: Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial 130v. ◆ brać bydło »zaspokajać popęd płciowy w określonym czasie«: Trägt denn diese Kue oder nicht? A tá krowá cielna/ czyli nie? Ich bin der meinung/ denn sie hat mit dem Viehe gelauffen. Ták rozumiem/ bo bráłá bydło * biegáłá z bydłem. VolcDial 130v. ◆ jako bydło za kim chodzić »bezkrytycznie postępować jak ktoś inny, bezmyślnie naśladowac kogoś«: Ia tym tego nie piszę/ ktorzy iáko bydło iedni zá drugimi chodzą. StarPopr 41. ◆ kto [jest] jako bydło do obory gnany z pola: Iad mu pryskał po Piersiach: kiedy Kawallery I swych widzi Rycerzow iednych, iako wory Na wozach: drugich iako bydło do Obory Gnanych zPola. PotWoj 164. ◆ coś jako bydło do domu gonić: W Pewney támże Prowincyi, iák bydło ie [jelenie] do domu gonią, doią, nábiał zbieráią, wielką ztąd máiąc intratę. ChmielAteny1745 I 474. ◆ za czym jako bydło iść: Zá pożądliwością tylko iáko bydło idą/ co miło to czyniąc/ á wierzgáiąc ná to co boli. StarPopr 30. ◆ nabrać czegoś jak bydła »nabrać bardzo dużo, ogromną ilość«: Nabrano tedy tego iak bydła. PasPam 97v. ◆ kogo jako bydło gdzie napędzić: Nasi jak się pomknęli i wsiedli na nich [Turków], tak ich jak bydło w Dunaj napędzili. DyakDiar 82. ◆ kogo jako bydło przeganiać: A tak zaraz Car posłał na Wiosnę Mazepę Hetmana Zadnieprskiego z Woyskami Kozackiemi w Ukrainę Bracławską zkąd Mazepa ludzi gwałtem z całym Domostwem ich za Dniepr iako bydło przeganiał. OtwFDzieje 124. ◆ jak bydło ryczeć: Jak bydło rycząc albo jak wilk wyje Na wiatr ku górze wyciągnąwszy szyje, Tak my z drapieżnym zwierzem się równając Prawie wyjemy - na pół umierając. BorzNaw 138. ◆ tylko czyje [są] bydła »komuś się dobrze powodzi, ktoś jest szczęśliwy«: Świát im nie zágrodzony/ wszędy sobie wolni/ Choćże też żon odeszli/ Młodzieńcy to Szkolni. Gdy kálámarz u pása á zá czapką igłá/ A párteski w tłomoczku tylko iego bydłá. NowSow 30 nlb. ◆ kto jak bydło [jest] gdzie wpędzony: Kozacy iedni w Lasy uciekac poczęli, a drudzy iak bydło w Miasto wpędzeni, aby z tamtąd Szturmem ognistym wykurzeni zostali. HistBun 8. ◆ zajmować kogoś jak bydło na rzepie: A naszy nieprzestawszy skrzyn y wozow łupic Dali czas, ach dali czas Poganstwu się zkupic Ktore gdy ich zastanie napaszy y lepie zaimuie ich rozsypką iak bydło na Rzepie. PotWoj 104.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Lepiey iest więcey mieć łanow niźli dworow: więcey bydłá ná oborze niźli szat w komorze. PetrSEk 12. ● Przyidzie May/ przedsię bydłu day. RysProv XIII, 7. ● Dáléko páś świnié/ bydło/ od ogrodá/ zboża. KnAd 142.

◼ Przenośnie: ◼ Nie bądźcież iáko koń/ iáko muł/ ktorzy rozumu nie máią/ bądźcie iáko bydło rozumne Dawidowe. BirkNiedz 64. ◼ Akteon-jeleń dał gardło na łowie, Rogi zostały na rynku w Krakowie; Psi zjedli pana nieszczęsnym przypadkiem, Rogi Warszawa wzięła po nim spadkiem [...] gdzie się dwór zabawi, Rogi wnet na łeb gospodarzom wstawi; A zaraz poznać to rogate bydło: Trudno się w worze ma zataić szydło. MorszAUtwKuk 117.

2. »zwierzęta w ogóle, stworzenia, istoty żywe«: Osobá człowiecza nie ma co z bydłem czynić/ z ktorych iedne są obżerne/ drugie okrutne. StarPopr 29. Przéżuwa bydło niéktore/ żucha. Remando [...] pontici mures remandunt. Remandere eundem cibum [...] Ruminat animal [...] Armentum reduces dum gutture ruminat escas. [...]. Kn 864-865. Protheus był ten mieszkáńcem wod, pásterzem bydłá Neptunowego, to iest dziwow morskich. OvOtwWPrzem 49 marg. Rosporządziwszy [Brutus] iak nalezy skrzydła Prosi, przestrzega, upomina, ząda Niechay się kształtem nieunoszą bydła Ktore tam leci, gdzie chciwość poząda. ChrośKon 286. Człowiek ma przed bydłem, rozum, mowę, rádę. PotPocz 66. 5 dzień [stworzenia] przyniosł ryby y ptastwo. 6 dnia bydło y człowieka stworzono. IntrHist 5.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nieme bydło: Ten [będzie] koniem/ ten psem/ temu przydam skrzydłá/ A tych záś w nieme poobracam bydłá [mówi czarodziejka Armida]. TasKochGoff 270. Ziemiá co wydáie, wszelkie ciáło z siebie, Ze y ludzi, y nieme, bydło z Wierzem polnym, Iednym ciáłem, przezwiskiem zwáć może ogolnym. PotPocz 72. ▲ leśne bydło: Iák dym zniknął: ták on cień leśnego bydłá Y gádzin [straszydeł czarta]. DamKuligKról 279.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ kogoś jak(o)(by) bydło rzezać (na ofiarę): To záczym rozumieiąc mniey się śmierci strzeże/ Ktora ich tym niesytsza iako bydło rzeże. TwarSLeg 48. Spiących Pogan, iak bydło przez gardziele rzezą. PotWoj 145. Dał Bog ze przeoczywszy one wszytkie sidła rzezałes ich iakoby naOfiarę bydła. PotWoj XVIIv. ◆ jako bydło rznąć: Gdzie kolwiek się porwali [Niemcy] to iak na nich w Siedli [Turcy] z Szablami to iako bydło rznęli. PasPam 267v. ◆ kogoś jak bydło na ofiarę siec: Gdy świszczenników, chociaż do cerkwi uciekli, Przy ołtarzach, jak bydło, na ofiarę siekli. Ze krew z tułowów sciętych wypryskała, Nieraz oczy Przeczystej w obrazie zalała. ZimBSiel 151.

3.ekspr. »obelżywie, pogardliwie o ludziach«: "Przechadzkami się też nie trzeba bawić, aby między wami a mużykami szum jaki nie był [...] A to mówili [przystawowie], czyniąc nam bydło bojaźń, nie barzo na bojaźliwychj trafiwszy, z podziwowaniem się, gdyśmy mowę ich w śmiech obracali. NiemPam 153. Czyby też dziw nász człowiek mowię w bestyą grzechámi przetworzony/ bydło służebne niegodney Circes/ diably robotnik mogł kiedyżkolwiek do zbáwienia przyść. KalCuda 304. Zbytnich kortezów, tak Włochów jako Polaków, a zwłaszcza próżniaków, strzec się będę, bo wiem, że się to bydło, kędy się znęci, niedobrze nadaje. ŁugowPodr 348. Znaku Stanisławskiego czekaią Vsarze Rychło kruszyc kopije na nich przyidzie skrzydło Y rzezac to niezbedne Bissurmanskie bydło. PotWoj 78. Słusznie prostacy tytuł otrzymali Takowy, bo z nim osłami zostali. Któraż się panna głupia będzie chciała W tym bydle kochać, żeby nie wolała Owego raczej sobie życzyć, który, Iże jest mężem, znać go z samej skóry. SejmPanBad 101.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mieć kogo za bydło. »gardzić, pogardzać kim«: Dobry lekarz/ [...] się choremu niezprzeciwia w gorączce [...] A nie iedno zá chore y owrzedziałe wszytkie złe ludzie rozumie [...] ále im też tego nie przyznawa/ áby ludźmi byli/ máiąc tákie zá bydło/ ktorzy rozumu/ to iest/ nayprzednieyszey części człowieká/ nie máią. StarPopr 44. ◆ w bydło się obracać »zatracać człowieczeństwo, godność ludzką«: Ludzie to bowiem nikczemni/ ktorzy [...] z ludzi do cnoty postánowionych w bydło się obracáią. StarPopr 27-28.

4.ekspr. »posąg Mahometa«: Jezu [...] Wyżeń z świątnice Twojej Mahometa. Twojać to krzywda i wzgarda obrzydła, Że sprośny Turek w niej nastawiał bydła. PotFraszBrück II 384.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nieme bydło: Odlat Tysiąca Powinna mu [Bogu] się chwała w Kosciołach poswiąca I natoszby przyisc miały! aby ie obrzydły Bissurmanin, niememi pozastawiał bydły. PotWoj 30.