Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CZĄBR II, CĄBER

Słowniki:
SXVI (cząbr), T (cząbr) notują
SStp (?), Kn, L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Formy: lp M. cząbr // cąber; B. uż. nżyw. cząbr; N. cząbrem

Etymologia: <niem. Ziemer, z g.-niem. Zimbere>

Znaczenia:

»część lędźwiowa, krzyżowa zwierzęcia, grzbiet; comber«: Sztuka Ielenia/ álbo Cąber do Rosołu/ Wołowy/ álbo Dánieli. CzerComp 12. Cąber álbo sztuka Krzyżowa [...] Sarniá/ álbo Skopowa. CzerComp 13. I już zgoła wielki błąd był koło barana, Aż też i on na pomoc przybierze brytana, Ten białym, spadszy orłem, jednymże herapem Wytrząsnął cząbr wilkowi pospołu i z capem. PotFraszBrück I 454.

◼ Przenośnie: ◼ Do łysego Herbu Łabędz Widząc Łábędziá w Herbie, myślę: Właśnie iákbym go widział pływáiąc po Wiśle, Bo ták odyma gárdło kiedy Łábęć płynie, Iáko się głowá iego wydęłá w łysinie. Oprocz że Łábęć biały wszytek y z ogonem, Ten mieni czarnem cząbrem, w tyle zostáwionem. Lecz ieśli go ogoli, ábo mu osiwie, Z Herbu: z tyłu y z przodu; Szlachcicem prawdziwie. PotPocz 175. ◼ Kto myśliwy á ma. Rącze y mężne chárty nie oszpeci szlámá Nie oszpeci kontuszá, cząbr: czapki zawoiek, Niechay siedzi przy piecu, ospálec y gnoiek. PotPocz 104.

Warianty fonetyczne: CĄBR, CZĄBR I, CZĄBER, *CZAMBR

Słowniki:
SStp (cząbr, cąbr, szcząbr), Kn (cząbr), T (cząbr), SJP (cząber) notują
SXVI (?), L (?), SWil (?), SW (?) nie notują

Formy: lp M. cąbr // cząbr; cząber; D. cąbru // cząbru; C. cąbrowi; B. uż. nżyw. czambr; cząber; N. cąbrem // cząbrem; Ms. cąbrze

Znaczenia:

bot. »roślina przyprawowa i lecznicza; Saturea hortensis«: To ziele zowią niektorzy Leśną Lebiodką/ álbo Dobrą myślą. Drudzy Cząbrem [....] ále nie właśnie. SyrZiel 235. Rozgi chrostowáte/ twárde/ ciemnozielonemi listkámi przyodziáne/ rownie iáko Cąbru/ ieno więtsze [u hyzopu]. SyrZiel 464. Druga [dzięcielina] iest chrostowátsza/ ogánistsza/ twárda/ Cąbrowi podobna. SyrZiel 499. Dwoiáká Dzięcieliná/ bywa więtsza iedná/ ktora do Cąbru iest bárzo podobna. SyrZiel 503. O Cąbrze/ Rozdział 36. Tymbra. Satureia. Cunila. SyrZiel 505. Wiie się y ná Cąbrze pod czás/ á ten Epitymbram miánuią [wyłup]. SyrZiel 505. Cąbrzycą przeto od nas názwána [wyłup dzięcielnica]/ nie żeby do Cąbru byłá podobna/ ále iż ná tey Dzięcielinie ktora Cąbru ma kształt/ około niey się wiie y rościeła. SyrZiel 505. CAbr dwoy iest/ ogrodny ábo siany/ y wieyski ábo dziki. SyrZiel 505. Dzięcielinę do tychże potrzeb Aptekárskich bráć się godzi/ iáko też w niedostátku Dzięcieliny/ Cąbru. SyrZiel 507. Zł[a]mikámień ktory Cąbrzystym miánuiemy od kształtu/ który ma z cąbrem podobny: iest krzewisty y gałęzisty. SyrZiel 1277. Cząbr ziéle/ Satureia [...] Cunila [...] Thymbra [...] Satureium [...]. Kn 94. Satureja, Timbra Sativa [...] Cąbr. GuldOn 16. Warzyc Czambr y potym mierno wystudzić y codzien to miasto napoiu inszego pic poki stawa. GrodzMisc 79a. Cząbr ziele. Satureia, cunila, Thymbra. Ciobray. SzyrDict 39. Item bol zębow usmierzáiące rzeczy są te: korzeń Celidoniey, Piołyn, Cząber, Rozmaryn. PromMed 23. Saturegia, Cząber [regestr ziół]. CompMed 28. WArz Cząber w wodzie [...] możesz osłodzić miodkiem Rożánym. CompMed 76. WEś ziela CZąbru, Bábki. CompMed 528. Weś [...] cząbru, száłwiey, ruty, lewándy. CompMed 661-662. Weźmi [...] Cząbru, Iemioły Gruszkowey, Bursztynu, káżdego zárowno, uczyń subtelny proszek. VadeMed 318.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cząbr włoski (sz. zm.): Wziąć Cąbru Włoskiego, ktory też Dzięcieliną zowiemy, Grekowie Thymum, łotow pięć dwádzieścia, Bożegodrzewká czterdzieści. SyrZiel 371. Wziąć [...] Szmeru Włoskiego/ ktory też Dzięcieliną/ y Cąbrem Włoskim zowiemy/ nasienia Aminkowego/ ábo białego Kopru/ po dwu łotu. SyrZiel 411. Ten [wyłup] po Dzięcielnicy/ ktorą też Włoskim Cąbrem zowiemy/ wiie się y oplata/ biorąc od niey nazwisko/ moc y siłę. SyrZiel 503. Cząbr Włoski/ vide Dzięcielnicá. Kn 94. ▲ cząbr dziki: CAbr dwoy iest/ ogrodny ábo siany/ y wieyski ábo dziki. SyrZiel 505. ▲ bot. cząbr ogrodny: CAbr dwoy iest/ ogrodny ábo siany/ y wieyski ábo dziki. SyrZiel 505. Cąbr ogrodny iest pospolitym korzeniem wieyskim do zápráwienia potraw/ á zwłasczá ryb. SyrZiel 505. ▲ cząbr siany: CAbr dwoy iest/ ogrodny ábo siany/ y wieyski ábo dziki. SyrZiel 505. ▲ cząbr wiejski: CAbr dwoy iest/ ogrodny ábo siany/ y wieyski ábo dziki. SyrZiel 505. ▲ babi cząber: