Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CZAPKA || *CAPKA

Słowniki:
nie notują

Najwcześniejsze poświadczenie: 1606-1608

Formy: lp M. czapka; D. czapki; B. czapkę // czapkie; N. czapką; Ms. czapce; ~ lm D. czapek; B. capki // czapki; N. czapkami; Ms. czapkach

Znaczenia:

1. »nakrycie głowy«: [u Lapona] W jednej sukni zaraz i czapka i kabat i ubranie i trzewiki i rękawice. NiemPam 58. Nie ujrzysz na niej [żonie bojara] łańcuszka, pogotowiu klejnotu, prócz po wierzchu czapki złotogłowiowej [...] a mniejsze jedwabnej, bramikiem bobrowem obwiedzionej. NiemPam 173. ostatek na zdaniu Je[g]o Msci, aby nie skwircała, prosi tesz aby iey ku tey sukni dano czapkę Jey Msci zbobrem farbowanym powszednią axamitną. Bractwu S. Anny do Wilna do Bernardinow, została złotych trzydziesci prosi aby beły przesłane przes ktorego Oyca Bernardina. OssZPam 7v. dała sie iey za pierwszy rok suknia, za drugi kozuch y Czapka, iesli iusz nie potrzebna dziecięciu podług zdania P Młodnickiey. niech iey dadzą na odprawie złotych pietnascie. OssZPam K 7. Ieden ubogi, nagi, bez czapki, bosy [...] do karawanu naszego się przymieszawszy, do Mechy z nami pospołu szedł. SaadiOtwSGul 90. Przysiadam komu suknią/ czapkę/ księgi. Assideo super aliquid. Insideo alicui rei. Kn 886. A Cons[tytu]tią obwarowawszy okreslic iaką robotą Sukien maią zazywac, Miesczanie y czapki iakia y iakiey farby, y broniey nie Szabel alie kordow i to tylko w drodze. TrepNekLib 10. [Śmierć] Zadnych respektow Na [...] Czesarskie Berła Na Xiązecie Capky y Infuły Biskupy [!] Miec Nie chce. HerbOr 571. Galerus Biret, Czapka. SłowPolŁac 67. Pozdrawiając nas z daleka wołali [Polacy] I od radości czapki pozdejmali. My także ku nim; ale żeśmy sobie Życzyli gadać z niemi w takiej dobie, Bat swój z okrętu kazaliśmy złożyć, A weń usiadszy do nich się przewozić. BorzNaw . Wpadli tam do Sklepu [...] pobrawszy insze rzeczy biorą tez y prochy w czapki w chustki kto w co ma. PasPam 60. Co ia iuz pamiętam odmienney co raz mody w sukniach, w czapkach [...] nawet w Czuprynach Gestach, w Stąpaniu y w witaniu. PasPam 79v. Wszedł tedy do izby zową powagą y z Nabozęnstwem, trzymaiąc Czapkę z krzyzikiem przed oczyma. PasPam 83. Zatulał uszy czapką niechcąc owego słuchac podchlebstwa. PasPam 100. Rzucili się zaraz do tey roboty [...] czym kto mogł Ziemię wziąc czy Czapkami czy połami bo rydlow niebyło tak wiela. PasPam 103v. Obaczywszy mię do czapek. PasPam 153v. Oni Czapki pozdeymowali y my tez. PasPam 167. Poseł węsoł Romaniiey zwozow kazał dawać wprzod popodpiiawszy miodem iam niemięszał ale Litwa pomięszawszy. Nie ieden pozbył pasa, czapki, Szable piniędzy z mięszkiem. PasPam 169v. Podkomorzy ciska Czapką do góry wrzeszczy na wszystek głos VIVAT PIAST, VIVAT Ręx MICHAEL. PasPam 233. Czapka Atłasowa z ogonkami soboliemi [...] z 16. KunReg 38. Za sztuczkie złotą w piąciu rubinkach. Do czapki żenie syna nie semiona Daliśmy złotych [...] 13. KunReg 67. Znak do ktorego Geometrá okiem dukt prowádzi przez liniią Celową, áby nie był snopek, choyná, ábo czapká, dopieroż osobá żywa. SolGeom II 96. Pokaże sie na nim często czapka piekna, suknie z srebrem, pierscienie srebrne. AktaMusz 48. BARRETTE f. Biretum n. BIERET czapka ktorey záżywaią we Włoszech [...] Bieret daią Kardynałom przed Kapeluszem. DanKolaDyk I, 174. MITRON [...] PIEKARCZYK [...] Przed tym chodziwali w czapkach nákształt Iufuł piekarczykowie. DanKolaDyk II, 269.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ czapka barania »czapka ze skóry baraniej«: Byłoć w czapkach baranich drabów niemal dwieście, których około jatek nazbierano w mieście. ZimBSiel 158. Czapkę baranią z zanadrza wywlecze [żołnierz], Trzy mi też w niej od strzały prezentując dziory. PotFraszBrück II 148. ▲ czapka barankowa »czapka ze skóry baraniej«: Czapka barankowa nowa darowana IP. ArchRadziw 1638 163, 14. Za drugie czapkie Barankowe Dałe[m] iemu [synowi] z[łotych] 10. KunReg 73. ▲ czapka brunszwicka:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ czapkę przed kimś zdejmować »kłaniać się, okazywać uniżenie«: Wszędzie pan przed sługámi przodkuie [...] iáko y ztąd báczyć snádnie/ iż Pan chowáiąc sługę szláchcicá/ nie zdeymuie przed nim czapki. StarPopr 92. Nie tylko trzebá czapkę zdeymowáć przed sobolim kołpakiem, ále i przed báránią kuczmą. MłodzKaz II, 212. Przed gospodą tedy stanąwszy jego, wychodzącemu skłoniła się, który komplement tatarski, czapki nie zdejmując, uczynił; po uczynionym darowała mu na pamięć królowa jm. pektoralik szczerozłoty i prosiła go o to, żeby to wszystko, co mu król jm. ustnie z nim mówił, chanowi doniósł i przyjaźń królewską opowiedział. SarPam 56.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Czapka zá biret. KnAd 117.

◼ Przenośnie: ◼ Skoczy ku niemu [Marcinowi Kazanowskiemu] z okrutną zapalczywoscią Hetman z buzdyganem, ktorem nan cisnąwszy po czapce go zaiął [!]. OssJŻyw 36.

2. »przykrywka [?]«

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ alembik miedziany z czapką: Alembik Miedziany z Czapką alias Kuchnia podróżna. ArchRadziw 1638 64, 17. ▲ czapka alembikowa: Lepiey záwiązáć go [szafran] w węzełek, y wpráwić w kápitel to iest czápkę álembikową. CompMed 637. Weś Cynamonu [...] záwini do chustki, włoż do kápitelá, to iest Czapki álembikowey, záłoż drewienkámi dobrze żeby nie wpadł do álembiká y przepal. CompMed 669.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Koń Turek/ chłop Mázurek/ czápká mágierká/ száblá Węgierká. RysProv VI, 4.