Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CZAUSZ, CZAUS, *CAUSZ, CZAUZ

Słowniki:
SXVI (czausz), T (czausz) notują
SStp (?), Kn (?), L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Formy: lp M. czauz // czaus // czausz; D. czausa; C. czausowi; B. uż. żyw. czausza // czausa; N. causzem; ~ lm M. czause // czausze; uż. osob. czausowie // czauszowie; uż. nosob. czausy; D. czauszów

Etymologia: <tur. čavuš 'urzędnik posyłany z rozporządzeniem, goniec; oficer niższego stopnia'>

Znaczenia:

»turecki sługa dworski lub miejski; goniec, poseł«: Widziałem czausza jednego, który miał syna w szaraju cesarskim. SaadiOtwSGul 24. DOwiedźiawszy się otym od Mechmet Czausá kto ry sám do Constántynopolá przyiechał/ 26. Apr. że W. X. M. raczysz bydź náznaczonym Posłem od I. K. M. do Porty Cesárzá Tureckiego. Nie mieszkáiąc wypráwiłem pisánie do W. X. M. dáiąc znáć otym że Cesarz koniecznie wźiął to był przedśię/ áby ztąd do Dámászku wyiáchał/ chcąc ztámtąd Peregrynátią odpráwić do Grobu Máchometowego. BuntCara B2v. Czausz/ [...] Nunc Tsausii aulici vel cubicularij Turcae esse dicuntur. ex quo numero nuntij vel Legati minores, aut veredarij deliguntur. vide. Goniéc. Kn 97. Przed nim Cárscy Cáusze/ y Márszalcy przedni/ Z tych ieden laską srebrną: trzcinianą pośledni Czynią rum po gwardyách. TwarSLeg 45. Záczym y my z pod Kotar iáko się poruszem/ Kulikowski z Tambolu powroci z Causzem. TwarSLeg 57. Czaus także Wezyrow rękę wprzod cáłuie/ Potym mu szczęśliwego przyiazdu winszuie Páná swego imieniem. TwarSLeg 58. Wielki przed nim Sekretarz Klawą grozi złotą/ Więc Goniec Podchocimski/ więc y z Kándyotą Platemberg: y z obu stron dáni zá przystawy Czausze/ z lewey Achmet/ á Mustáfá z prawey. TwarSLeg 67. CZauz Wielkiego Czárá Tureckiego/ ktory tám iest w Stolicy/ iáko gość wielki y od Páná wielkiego/ będąc w stráchu sam bárzo wielkim/ dał swoie Wotum/ rádząc Czárowi/ áby prędko skárby wziawszy co lepsze/ ná iákiZamek potężny á blisko gdzie morzá vszedł [...]. NowinyMosk A3v. Potym Czausowie morscy/ zá niemi szło dźieśięć tyśięcy ludźi z dzidami w páncerach konno/ y dobre kenie [!] mieli. StarWyp B2v. Potym Czausza przypuszczono ktory tylko listy oddał. OpalKListy 426. Cesarz Turecki Czausá náznáczył do Krolá Fráncuskiego z tákowym Poselstwem. MerkPol 47. Krol Fráncuski Pan iego/ zásadzáiąc się ná negocyácyey Czausá do niego posłánego/ kázał mu tám przyiácháć. MerkPol 67. Kazano zatym Czausowi ná to czekáć y zátrzymáć się. MerkPol 227. Iusz wOboz wiezdzac maią Posłowie gdy z czoła Sto Czauszow ich potyka. PotWoj 166. Wzaiemnie, Czausz Turecki człowiek dobrey sławy Dla ztwierdzenia, tychze Pact: idzie do Warszawy. PotWoj 191. Stanisław Suliszewski z Osmanem pospołu Już gońcem tego posła idzie do Stambołu; Wzajemnie czausz turecki, człowiek dobrej sławy, Dla stwierdzenia tychże pakt idzie do Warszawy. PotWoj1924 317. Przymowię się do Punktu o woynie Tureckiey [...] mamy klarigacyą przez Czausa i list. PisMów II 134. Toć czynili Bassowie, Wezyrowie, Czauszowie. AndPiekBoh 14. Czausz. ein Türckischer Hof-Bedienter. Chiaoux, un oficier de la cour Ottomanne. T III 179.