Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CECHA, *CYCHA, *CZECHA, CZYCHA

Słowniki:
SXVI, T notują
SStp, Kn, L, SWil, SW, SJP nie notują

Formy: lp M. czycha // cecha; D. cechy; C. cesze; B. cechę // cychę; N. cechą // czechą // cychą; ~ lm M. czechy // cechy; B. cechy

Etymologia: <niem. Zeichen>

Znaczenia:

1. »znak, piętno, odbicie pieczęci«: Cechá ná bydlęciu/ naczyniu/ piątno/ Character [...] Quadrupedia charactere signari debent [...] Signum pecori impressum [...] Stigmata saxorum [...] Signum candens in pecore [...] Kn 59. Cechá. Character, Stigma. Zime/ petnas. SzyrDict 27. Brandzeichen piątno cechá Stigma. KusWeg B6. Bez wiadomosci iego cechę bracką s tego Leitucha odproła y nieco od płotna oderzneła. RegTow 75. Pewny narod w Páństwie Perskim/ rzeczeni Pardani, ná monecie swoiey cechę bili dwu kurow biiących się z sobą. StarKaz II, 133. Odmiana monety. Sztuka miedziana na kształt Talera, ktorą tilko za dwa szelągi brano, po talaru nowe ceche nałozywszy brac kazał. VorLetSkarb 275. Ponieważ młynarz zamkowy nie miał dotąd wymiennej macy [...] mają mieszczanie kazać zrobić wiertel Nowomiejski i on do młyna z cechą miejską oddać. OpisKról 447. Ianczaraga [...] W barwistem złotogłowiu pod Zorawią Wiechą Bonczuk nad niem, z Miesiącem, Ottomanską Cechą. PotWoj 71. [Regestr płótna] 1 Pułsetek Zgrzebny z białą cychą. KunReg 7v. Tam [w Kaliszu] mięÿskie przyiął cÿche Kusznirską przeprawił. KunReg 72. Sposoby są [...] kápitalną summą/ ná to człowiekowi dáną/ áby nie maiąc dosyć ná tym/ że wybitą Pańskiey twarzy cechę/ z obu stron ná tey monecie obeyrzał [...] to co poznał do skutku przywodził. BujnDroga 416-417. Piątno, Cecha. ErnHand 549. Y Stygiyskiego ozdobá nie małá Nikteus stada [...] Tákże rosły Alastor cechą Plutonową Naznáczony, ná drogę gotuią się nową [konie]. ClaudUstHist 13. Ciż karczmarze miarą sprawiedliwą z zamkową cechą trunki mierzyć powinni. SapMWilkKutrz 315.

◼ Przenośnie: ◼ Ktora [białogłowa] je [muchy na twarzy] kolwiek nosi, już, już, jego cechą Do piekła naznacznona, gdy wrzącej warzechą Smoły on smok okrutny na bezbożnej twarzy, Herb swoj, muchę, książę much, straszliwie wywarzy. PotFraszBrück II II, 385. ◼ W kilku leciech, widzim Poturnaki Ktorzy drogą Krwie Panskiey opłaceni ceną Sprosnego Machometa uspieni Syreną Onę Mysl Chrzescianską, iako Paralizem Masłokiem zaraziwszy Swiętem gardzą Krzyzem ztarszy z czoł Chrzescianskich charakterow cechy Krwią własną, przez obrzeskę wpisani do Mechy. PotWoj 10.

2. »narzędzie do cechowania, pieczęć«: Korce po wszytkiem województwie krakowskiem we wszystkich miastach i miasteczkach mają być jednakie, które urząd podwojewodzy cechą swą znaczone w Krakowie wydawać powinien. AktaKrak II/1 126. Cauterium Piątno, Zieliazna czÿcha. SłowPolŁac 29. Żelazo ciesielskie i pieły 2 [...] cecha żelazna, miech kowalski zły, żelazo od mięsa. InwKal I 323. Kazda miara ma bycz czechowana pieczęcią konwencką albo czechą. KsKasUl I, 304.

3. »właściwość, charakter«: Iáko się nie wstydzicie, gdy iuż bárwę śmiertelną y kościelną, to iest, siwizny y ostatniey koszule cechę ná sobie nosicie? StarPopr 86. Złoto, srebro, Polacy, miedzią się wam staje; Odmieniliście w grzechy dobre obyczaje. Obojga cudze ziemie jawną są przyczyną, Że jako złoto z srebrem, tak i cnoty giną; Grzech wam i miedź szatańskiej zostawiły cechy; Wzięły złoto i srebro, czemuż i nie grzechy? PotFraszBrück II 151. Co to są Heretycy: Są to drzewa iesienne, niepożyteczne, dwákroć vmárłe, wykorzenione; mowi tenże Apostoł Iudás. Ich to cechá pospolita. Zmyśloną pobożnością trzymáią oczy niezbożnych ludzi/ łápáiąc sławkę y tu y owdzie po pospolstwie. BirkRus 31.

# Użycia metajęzykowe: # [...] Szam szobie winien. Adde quod Poloni Minores multi sz cz ż non exprimant. quid quod multae voces sunt, quae simplici s et denso pronuntiantur, vt czéchy/ céchy: czárá/ od cárá: szum/ sum: etc. [...] Kn 1112 # N. Cechá die Zeche/ G. Cesze der Zeche. DobrGram 81 # Zeughauss Cekauz Zeichen Cechá Ziegel Cegłá. WojnaInst 174