Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CEGŁA, CZEGŁA

Słowniki:
SXVI, Kn, T notują
SStp (?), L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Formy: lp M. cegła // czegła; D. cegły; cegłej; C. cegle; B. czegłę // cegłę; N. cegłą; Ms. cegle; ~ lm M. cegły; D. cegieł // czegieł; B. cegły; N. cegłami; Ms. cegłach; ~ lpdw B. cegle

Etymologia: <niem. Ziegel>

Znaczenia:

1. »element budowlany w kształcie regularnego prostopadłościanu różnej wielkości, sporządzany z gliny, następuje wypalany lun suszony na powietrzu«: Ma być [ulica w stajni] brukowana równym kamieniem abo też cegłą. DorHipTur 81. Gdy miasto nowe z muru gdzie powstawa, Jeden kamienie nosi, drugi cegłę dawa. GrochWiersze 269. Już kamieńmi cegłami zgory bronili się im dopieroz prawie gołą ręką ich wzieli na miarę. MasDiar 92v. To wszystko drobno pokráiawszy, á drzewo Orle y z inny[m] korzeniem z miąsszá przetłuc y we dwá woreczki płocienne żołądkowe záżyć á ná gorącey cegle ná párzáć winem dobrym pokropiwszy ie. SyrZiel 339. Dom pierwszy iest doskonałością swoią, niż cegły, kamienie, wapno. PetrSEk 3. Stał zamek [...] Nie z cegły urobiony, nie z iakich kamieni Ale iakom sprawę wziął nauczeni Kadzeniem y nocnemi przyzwani klątwami I przymuszeni gwałtem mądremi rymami z samey go tylko sczerey stali zbudowali. ArKochOrl 17. Spádną gwiazdy z niebá/ nie ták iáko vpada cegłá z gory/ ále przez defekt y vtrátę swiátłá. BirkNiedz 3. Cégłá/ cégiéłká/ Later [...] Later aureum [...] Laterculus [..] Laterculus coctilis [...] Testa [...]. Kn 60. Sciáná wé dwié ceglé/ wé trzy etc. Paries diplinthius, triphlinthius etc. [...]. Kn 983. Kiedy Zydzi byli w niewoli u Fáráoná/ ustáwnie im robic kazano około cegły y kamieniá/ plewy mieszáiąc z gliną. StarKaz II, 449. Naipiersz[y] był wskoczeł na Mur y szesc czegieł wybiwszy swoim serca dobre[go] dodał. HerbOr 586. Origo stem: Kisiel [...] na Hełmie 3 Wieze szcegli iedna wieksza wszystkie s koronami. HerbOr 649. August Po zwyciezonym Swiecie tym sie dziełem pysznieł Ze zastawszy Rzym z Cegły z Marmuru zostawił. OpalKSat 93. Staw ten iest ná tych glinkách/ gdzie glinę ná cegłę brano/ gdy Kościoł w Rynku Pánny Naświętszey murowano. PruszczKlejn 69-70. Czegla Later. SłowPolŁac 6. Later czegla. SłowPolŁac 79. Ten [...] dom idąc w rząd układać w kostkę iako Cegłę albo Kamien ciosany. NarArch 62. Potym nie robić tylko z vleżáłey gliny, ktorą ná kupę wozić, łácniey się da táka vdeptáć y cegłá z niey mocnieysza y twárdsza. NaukaBud 9. Formá Cegły táka niech będzie, aby pułłokciá wzdłusz, w szerz ćwierć, wzmiąsz puł ćwierci. NaukaBud 9. Miasto miernemi wyniosłe gmachami, a czerwonemi pokryte dachami. W nim kamienice stoją murowane, Drugie też w cegłę i drzewo wiązane. BorzNaw 75. Dwor w drzewo i cegłę murowany cale był był przez wojnę spustoszony. OpisKról 413. Ten twardych drzwi pilnuiąc y P[ort]yry głuchy Niespane nocy trawi: dni głodne: iusz w kruchy Cegle wystał: iakoby za pokutę dołek. PotWoj 176. Stamtąd idąc do szopy, gdzie cegłę suszą, w niej powała z tarcic. InwKal I 533. Z tej sieni po lewej ręce izba [..] posadzka w cegłę położona. InwPuck 3. Wyrachuiesz [...] Wiele potrzebá [...] Cegły ná połogę, abo opaskę drewniánego budynku. SolGeom II 77. Podáje Cegły Murarczykowi. ErnHand 431. Są tam schody Murowane z Cegieł. SobTDzien 10v. Calefactor przyniosł Garniec Cegły tartey. KomonDziej 16. Kapliczka [...] zmurowana iest [...] ktora dokonczona w Wigilia S Michała Archanioła y ostatnia Czegłe kładąc Syn sie temuz Krzystofowi Mrzygłodowicowi Narodził sie. KomonDziej 136. I iz Ociec Słuzbistey Dziew[...] co Izbe zamiatała od Gospody na Wieniec Grosza nie chciał dac, temu włozyła Cegłe Wielką Poszadzkową [w wełnę]. KomonDziej 164. Włozyła Cegłe [...] do brzemiączka miedzi Wełne, z ktorey wszytko Spoczywał mowiąc ze cieszka ale do Zywcza one przyniosł y rozwiązawszy Czegłe znaleziono y przypiiano ze miał co dzwigac. KomonDziej 164. Weś proszku z cegłey subtelno tártego łot ieden. CompMed 72. Był u mnie ImX Kołaczyński starszy [...] uskarzaiąc iz darowanych na koscioł Sześć Tysięcy Cegieł nie oddaią bez assignacij moiey. SapADiar 136. Co się tycze cegły? ta być powinna zgliny nie piaszczystey, niezbyt tłustey. BystrzInfArch A3-A3v. Ziemi własna iest suchość y ciepło. Ktore kwalitátywy się naylepiey wydáią w farfurach glinianych, cegłach, w ktorych ziemia [...] zgodna iest do wytrzymania tęgiego ognia. BystrzInfElem Q4. Mow: że dzieci z affekcyi Niebieskiey rożnicę życia zabieraią, y iuz że toż służyć może cegle, kamieniom, wapnu, z ktorych miasta powstaią? BystrzInfZup IV/XXVII. Przytym na kadzay się nad rozpaloną cegłą, polewaiąc ią Octem winnym. BeimJelMed 689. Cegła. 1) Ziegel [...] 1) brique [...] §1) kupił kopę cegieł; cegły robić. T III 101.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cegła niepalona: Cégłá niépalona/ Crudus later [...]. Kn 60. Cegła [...] cegła niepalona. roher, ungebranter Ziegel. T III 101. ▲ wypalić cegłę (sz. zm.): Wypalić cégły/ wapna/ piéc/ drwá. Coquere lateres, calcem semel, bis. [...]. Kn 1323. Wypalić dobrzé cégłę/ [...] Excoctum reddere [...]. Kn 1323. Cegły wypalono 18 bez 50 Sztuk. SapADiar 164. ▲ wypalona cegła (sz. zm.): Starodawne, ktore miast swoich dotąd strzegły, Jako śnieg padną mury z wypalonej cegły. PotFraszBrück I 574. TORON zálecaią Pierniki wyśmienite y cegła dziwnie dobrze wypaloná, ktorą mury czerwienią się. ChmielAteny II 321. ▲ wypalać cegłę (sz. zm.): Bernardynom zgorzały wszystkie szopy y Cegielnie na gorze, tylko WMci została na dole zpiecem. Ten casus me absente stał się przes niecnotliwe podniecenie cegłę wypalaiąc. OpalKListy 218. Kolor czerwony pochodzi stąd,gdy gorącość biie ná wilgoć, iáko widziemy, kiedy máią wypaláć cegły, ktore przed wypaleniem nie są czerwone, ále potym po strawieniu wilgoci przez ogień stáią się czerwone. AlbSekr 102. ▲ cegieł palenie: Cegła [...] cegieł robienie, palenie. das Ziegel-Brennen. l'action de faire les briques. T III 101. ▲ palić cegłę (sz. zm.): Palę cégłę/ Coquo lateres in fornacem [...]. Kn 662. Weś Lagru winnego [...] day go wypalić do piecá gdzie wapno álbo cegłę palą, żeby go podwierzch włożono. CompMed 679. Palę cegłę, ich brene Ziegel. BierSłowa 128. ▲ surowa cegła: Co bowiem łáczieyszego iáko szopę postawić słomą pokryć y przy nim piec z surowey cegły, ktory się sam potym wypali. NaukaBud 8. ▲ cegła wypalana: Seth [...] zbudował był dwie kolumny wielkie/ iednę z cegły wypaláney/ ná ktorey nápisał/ iż będzie czásu swego Pan Bog karał złości ludzkie ogniem z niebá. A drugą kolumnę wystáwił z kámienia ciosánego. StarKaz 614.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zblednąć jak toruńska cegła: Zbladł iák Toruńska cégłá. KnAd 129. ◆ zbledniały jak toruńska cegła: Leci do domu zbledniáła iák toruńska cegłá [niewiasta z szynku]. NarArch 62. ◆ cegłę nosić i wapno »wykonywać najcięższe roboty«: A co dziś na swobody iakieś tam każecie/ Cegłę nosić, W Stambole y wapno będziecie. TwarSLeg 95. ◆ czerwonym jako cegła być: Vpiwszy sie Nagle Vmarła, y po Smierci Czerwona iako Czegła była. KomonDziej 179.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zbladł iák Toruńska cégłá. KnAd 129.

2. »odlew metalu, lodu w kształcie cegły lub jakakolwiek rzecz w kształcie cegły«: Z Lodowey cegły mocnieysza fabryka Niz pilnuiące bierze okrutnika. MikSil 66. Srebro się w kamień, złoto w cegłę leie Nieuchybiaią Intraty dochody. ChrośJóz1745 E5. Cegła. [...] 2) Sache in der Forme eines Ziegels [...] 2) carreau, chose faite en forme d'une brique [...] 2) zerznąć rydlem darnia na dwie cegle. T III 101.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ myć cegłę (sz. zm.) »robić coś z góry skazanego na niepowodzenie«: Na spowiedzi nie radzę spuszczać ci się i na Jałmużny: darmo cegłę myjesz i murzyna. PotFrasz4Kuk I 340.

# Użycia metajęzykowe: # Cegłá cegiełká, płáchtá płáchetká, modlitwá modlitewká. WojnaInst 61