Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CELA, CELLA

Słowniki:
SXVI (cela p. cella), Kn, SWil, SW, SJP notują
SStp, T (cela ), L (?) nie notują

Formy: lp M. cella // cela; D. cele // celle; celi; B. cellę // celę; Ms. celli // celi; ~ lm M. cele; D. cel; C. cellom; B. cele // celle; N. celami; Ms. celach // cellach

Etymologia: <łac. cella 'mała izba'>

Znaczenia:

»izba w klasztorze lub pustelni«: Célá abo céllá mniska/ Cella [...]. Kn 60. Delineátia Pieczáry [...] 3. Cellá ś. Oycá nászego Theodozego. KalCuda 5. Zakonnicy [...] W błahych celach do tych czasów Zażywają swych niewczasów, Muszą: bo Pan wszystkim może, Aż ich na klasztor wspomoże. JarzGośc 8. Poznáłá ich fałsz y zdrádę Osánná/ y wypędziłá ich zCelle. OkolNiebo 95. Po puszczy swe Celle przy Káplicách máią/ chlebem y iárzynámi iáłowemi/ y wodą się niekiedy w tydzień posiláiąc. PruszczKlejn 17. Mięsá nie iadáią/ w osobnych Cellách ogrodzonych mieszkáią iáko Pustelnicy. PruszczKlejn 85. Cela w nim [klasztorze] kozda tak piękna że by się mogła nazwać Gabinetem krolewskiem, aiest ich zpięćSet okna po wszystkich malowane wielkie apostaremu iasne. PasPam 77v. Iazas był wtym Curiosus [ciekawy] zem wszystkie mieysca pięknosć y ozdobę iako klasztoru tak Celi zrewidował. PasPam 77v. Nawet y wceli gdzie mięszkał [sc. Luter] byłęm. PasPam 77v. Po wszystkich tedy owych celach gdzies ięno zayrzał było pełno kobiet dzieci co to pouchodziło przed Woyskiem. PasPam 78. Pátrząc na piekne Iasnogorskie cele, Posyłał gości do Klasztora wiele Ktorzyby z Oycow przywiedli do tego, Aby załogę przyięli od niego. OblJasGór 70. Zaprowadził ich do swej cele [zakonnik]. LubSArtPol 240. Niewiem co tá iest zá celá winiárska? Wierę gdy by przełożeństwo lub Klasztorow męskich, lub tám Ksieni álbo Przeoryszá, wiedziáłá o Celi winiárskiey, w ktorey by to szynk był, iáki táki pije, iákiego tákiego częstuią: bá wierę trzebá by tę celę zámknąć: i z-nią gospodarzá. MłodzKaz I, 54. Zamknąwszy, iako zwyczay mniszki w Celach, Smieley z Dauletem postępuie Xieni. PotSyl 85. Rzecze Aráches: Pokaz nam iego mieszkánie. Odpowie mu Zakonnik ták ná to pytánie: Ieśli was zechce vyrzeć, sam się wam nágodzi, A nam się celi iego pokazáć niegodzi. DamKuligKról 163. Iuż mnich oboiey Woynie, nieporádzi wiele, Ziechał z Polá do twierdze do Klasztorney Cele. PotPocz 109. Kiedy to doniesiono Przełozoney, przydała iey iedne Mniszkę rozkazuiąc iey aby ią dobrze na oku miała y zeby u niey w celli sypiała. HistŚwież 499. Uprosił sobie wtenczas u Generała [...] żeby mogł w Krakowie mięszkać, y cellę w kąciku iakim klasztornym na osobności żeby mogł mieć. NiesKor II 196. Srodkiem po między celami prowadzone [korytarze] y wentylacyi cellom są przeszkodą, y widoku dostatecznego mieć niemogą. BystrzInfArch D3v. Po uczynionym juramencie do Cel swoich rozchodzą się Kardynáli. ChmielAteny II 123. Cela. Mönchs-Celle. célule, chambre d'un Réligieux. T III 102. Cele/ Sanctuaria [...] Heimliche Kammer oder Zell. DasHünDict Pp iiijv.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cela winiarska »cela, w której pije się wino«: Niewiem co tá iest zá celá winiárska? Wierę gdy by przełożeństwo lub Klasztorow męskich, lub tám Ksieni álbo Przeoryszá, wiedziáłá o Celi winiárskiey, w ktorey by to szynk był, iáki táki pije, iákiego tákiego częstuią: bá wierę trzebá by tę celę zámknąć: i z-nią gospodarzá. MłodzKaz I, 54.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Zakonnik w Celli/ Zołnierz we zbroi/ Człek przy prawie. Bespieczni są. ŻabPol B1v.

◼ Przenośnie: ◼ Maszkarada nowożeńce [...] Twardyż to zakon, ciężka na mnie cela, Do śmierci smutku, za trzy dni wesela. Zwłaszcza kto trafi na kawalkatora; Lepiej sto razy z mnichy do klasztora. PotFraszBrück II II, 343-344.