Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CELOWAĆ, CYLOWAĆ, *CZELOWAĆ

Słowniki:
SXVI, Kn, T notują
SStp (?), L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Formy: bezok. celować // cylować; ~ cz. ter. lp 1. os. celuję // cyluję; 2. os. celujesz; 3. os. celuje // czeluje; lm 3. os. celują; ~ cz. prze. lp m 1. os. celowałem; 3. os. celował; ż 3. os. celowała; lm mos 3. os. celowali; ~ tr. przyp. lm nmos 2. os. celowałybyście

Etymologia: <niem. zielen>

Znaczenia:

1. »być doskonałym, niedościgłym w jakiejś umiejętności, przymiocie, przewyższać, przenosić kogoś czymś, w czymś«: Gdy do onej bestyi [osła] przed sąd ta rzecz poszła, Obiema dawszy uszy, nawet tak skazuje, Że kukułka pieniem swem słowika celuje. GrochWiersze 324. Celuiesz pissanim Scribendi laude excellis. ManTobPhr 10. Będąc na schadzce, to im wywodziła słowy, Ze piękniej bez ogona; te były wymowy: "A byście wy ciężaru - pry - tego nie miały, Wszystkiebyście źwierzęta w biegu celowały. VerdBłażSet 29. Oslica z osłem wsistkie bydleta czeluie Gdyz oboie płec ludzi nąm conterfetuie. KodKon 38. Céluię/ vide Przéwyższam/ Przodkuię. Kn 60. Przéwyższam/ przénoszę/ céluię/ przéchodzę kogo w-czym. Antecello tibi in hac re. Supero aliquem doctrina, constantia [...] Supero aliquem dolis [...] Vincere aliquem officio, auctoritate, numero. Vno te vicimus. Excello [...] Excello ingenio, dignitate, in aliqua re: inter omnes, caeteris: praeter caeteros [...] Vicinum Przodkuię. Kn 862-863. Szyrokie Panstwa [...] odziedziczywszy, wielu celowałem urodzeniem, moznością, godnoscią. KalCuda 39. Thysbe [...] wszystkie swemi Przymioty y głádkością Pánny celowáłá/ Co ich kolwiek wschodowa stroná w ten czás znáłá. OvOtwWPrzem 140. Tego bánkietu iego/ żadnego ná świecie Monárchy bánkiet/ żadna wieczerza celowáć nie może. StarKaz II, 60. Zebysmy tedy stárych Przodkow nászych świątobliwości przykłádem, Kościoły Páńskie w większey vczciwości mieli, y prawdziwą pobożnościa Odszczepieńcze wszytkie, y głupie Pogány celowáli; dla tego, Miástá tego Stołecznego Kościoły wszystkie porządnie spisawszy [...] ludziom nabożnym do czytánia podáć vmyśliłem. PruszczKlejn 2-3 nlb.. Z-trawy i liścia prostego Wieniec uczyniony, celowáł u Rzymian. PisMów II 185. Niech wiem ktorzy się tu dobrze uczą? ktorzy drugich celuią? áż się tu naylepiey uczy ow ubozszy, kondycyi niższey, á młodź kondycyi wyższey, dopiero po nich. MłodzKaz IV, 386. Łże astrolog, poeta i malarz dla zysku; Lecz niech łżą, niech bajkami celują Ezopy, I malarz i astrolog nie weźmie od kopy; Poeta nic. PotFraszBrück II 405. Drugi ma rozsądek zdrowy [...] drugi pámięcią celuie, co do Iurisprudencyey sposobnym czyni. TylkRoz 308. Iáspis szátę ná piersi zebráną strzymuie, Ktora wszelkie roboty y tkánia celuie; Maybogátszych błáwatow. ClaudUstHist 15. Chciał przyiść do grosza kosterkowe[go] w ktore się wszytkich Sztuk Szalbierskich w tey grze nauczył ze w niey celował y wielu ograwał. HistŚwież 151-152. Pobożność, rozum, odwaga, wspaniałość wszystkie te cnoty są prawie naturalne y tak przyzwoite, że nie wiem aby ktory inszy narod w nich nas celował. LeszczStGłos 11. Powrociwszy do Oyczyzny nad inszych w Geometryi woyskowey celował. NiesKor II 310.

2. »mierzyć; dążyć, zmierzać do czegoś«: Zielen Cylowáć. WojnaInst 176. Cyluię ich ziele. WojnaLust 166. Ziemianin: Na coż to koło płotu chodzić? vultus loqvitur, qvodcunqve regis. Rozumiem, do czego W. Pan celuiesz, bez tych allegoryy mowiąc, trzeba według W.Pana, żeby Krol nie temu dał buławę, ktoremu chce, ale temu, ktoremu ktoby inszy chciał. KonSRoz 6.