Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CENTNAR, CETNAR

Słowniki:
SXVI, Kn, T notują
SStp, L, SWil, SW, SJP nie notują

Formy: lp M. centnar // cetnar; D. centnara; C. centnarowi; B. uż. nżyw. centnar // cetnar; N. centnarem // cetnarem; Ms. centnarze; ~ lm M. uż. nosob. cetnary; D. centnarów // cetnarów; B. uż. nosob. centnary // cetnary; N. centnarami // cetnarami; Ms. cetnarach // centnarach

Etymologia: <niem. Zentner>

Znaczenia:

1. »miara wagi o wielkości zróżnicowanej regionalnie i czasowo równa pięciu → kamieniom; zwykle ok. 50-60 kg «: W Niedźielę tedy 12. Iunii, skoro się zmierzkło/ podchodźili nászy ku murom z drábinkámi y z pedárdámi y z worámi/ w ktorych było 50. cetnarow prochu. OpisSmol A. Máthiolus świadczy/ że widział Rzepę/ z ktoréy iedná więcéy niźli cetnar ważyłá. SyrZiel 1042. Cetnar/ stofuncie/ waży pięć kámięni w Státucié. Centumpondium [...] Centenarium pondus [...]. Kn 62. Stofuncie/ v. Cętnar. Kn 1067. Nádto potrzeba knotow 600. Centnarow, Powrozow 6000 funtow. UffDekArch II, 11. Dawał mu zaraz w ręce odliczonych Czerwonych złotych sto, w mieszku zamknionych, I wina beczek starego dwanaście Także i wełny cetnarów ośmnaście. BorzNaw 135. Na zamku teraz jest dział 7 [...] Hakownic 7, prochu beczek 3, w każdej centnar jeden. OpisKról 76. 8 sztuk ołowiu in summa ważą cętnarów 12 funtów 83. InwPuck 72. Do summowánia tráfią się rożne monety, wagi, miary [...] Centnary, kámienie, funty, łoty, Beczki, wiádra, gárnce, kwarty. SolGeom III 86. CEntnar: ma Kamieni 5. SolGeom III 135. Schiffunt: waży Centnarow 2 2/3 Máłey wagi. SolGeom III 136. Gdyż iáko DE łokci 4, do DC, łokciá iednego: ták dźwigáiący E, ktory zdoła centnarowi iednemu, do ciężaru C, czterocentnarowego, według poprzedzáiącey Własności 8. SolArch 3. Gdyż kołek sześć spodnich ze sześćdziesiąt y czterech ce[n]tnarow, gubią 63. (niemáiąc respektu na okrencenie liny 12 cugow, y oporu kołek na sworniách) y linká ná 6 centnarow, wytrzyma ciężarowi o centnarách 64, dla 12 cugow, dźwigáiących tákowy ciężar oraz. SolArch 9. Z cáłego tedy ciężaru 30 Centnarow Szrobą táką nie może bydź bárdziey obciążony kręcący Szrobę, tylko dwiemá centnarami. SolArch 13. Ták odwrotnie dźwigáiący. ktory zmoże 3, do ciężaru 30. Centnarow. Nie ráchuiąc ieszcze ciężaru z oporu czopow wáłu, w panewkách: ktory bodayby nie wyniosł ná czwarty Centnar. SolArch 13. Ktoby chciał wagę przysposobić ná większe ciężary. Niech tyle przyda ciężaru do końca P drągu, ktoryby ná wyrownánie końcá M potrzebował ná M, połcentnará, to iest funtow 65. SolArch 28. Ciężar iáki wiádomy, słuszny, o 130 funtách, to iest o centnarze iednym (álbo według wielkości dzwoná cięszszy) przywiąż na postronku mocnym cienkim. SolArch 29. Kámień rozłożysty ná pięć ćwierci iedneyże wysokości z drugim łokciowym cięszkim ná 4. centnary, iest cięższy centnarami 2. y funtámi 9 blisko. SolArch 91. Cetnar ma kamieni – 5. Cetnar Krakowski funtow – 130. Kamień Krakowski funtow 26. BystrzInfRóżn Z3. Iakoż zwyczaynie przy odpustach bywa Targ, álbo iármark ná rożne przedáży, Zrána nie ieden ciężaru pozbywa, Drugi z południa cetnarámi waży. DrużZbiór 170. Cetnar, Centnar, Cętnar. Zentner. cent, quintal. § Cetnar waży w Statucie funtow 100, Lwoski ma 126. funtow Krakowskich. T III 105-106.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cetnar krakowski »miara wagi równa 130 funtom (krakowskim?), czyli ok. 51,4 kg«: Cetnar Krakowski funtow 130. BystrzInfRóżn Z3. ▲ cetnar lwowski »miara wagi równa 126 funtom krakowskim, czyli ok. 50 kg«: Cetnar, Centnar, Cętnar. Zentner. cent, quintal. § Cetnar waży w Statucie funtow 100, Lwoski ma 126. funtow Krakowskich. T III 105-106.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Lepszy funt złotá/ niż centnar ołowiu. RysProv VIII, 5. ● Lépszy funt szczęścia/ niż cętnar rozumu. KnAd 437.

◼ Przenośnie: ◼ Za dzielną odwagę mamy znosic obelgi? na nich tęz Zniewagę Zwalmy cięszkim Cetnarem . DrobOpow 77. ◼ Nie tylko ten Płaszcz, lecz całe cetnáry Wal ná mnie, rzecze ADOLF, do Zefira. DrużZbiór 234. ◼ Owo tak szpetny głos miał on chatyb, że dziesiącią centnarów nad ośli głos szpetniejszy był. SaadiOtwSGul 166.

2. »odważnik o wadze takiej miary; pojemnik zawierający towar o wadze takiej miary«: Żupnicy i administratorowie o niewydawanie soli szlacheckiej tak w bałwanach, w beczkach jako i w cetnarach aby forum w trybunale mieli. AktaKrak I 162. Wagá ciężar iáki ábo miárá/ odważona wagą/ ábo gwichtem którem péwnym/ funtem/ półfunciem/ cętnarem etc. Pondo [...]. Kn 1220. Od pp. żupników szlachta w przedawaniu drogo soli nad prawo, także w umniejszaniu cetnarów i beczek są angaryowani. AktaKrak II/1 236. Centner hiesiger ist schwerer als eurer/ Centnar tuteczny cięższy niż wász; wie viel Centner hat der Herr beysammen/ á wieleż Centnarow mász Wászec pospołu. ErnHand 147-148.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ cetnar młyński »jednostka masy wynosząca ok. 50 kg«: Fryszerz Mayster, Kowalów 2. i Kositarz, tym płacą według gatunku żelaza, to iest: od cetnara żelaza ordynaryinego, sztabikowego, wozowego, prętowego płaci się złotych 2. groszy 5; Od cetnara ankrowego, młyńskiego, Hutnego, złotych 2. groszy 8; Od cetnara Szkutnego drobnego złotych 3. groszy 5; Od Szkutnego grubego płaci się od sztuki, iako to: od panwi złotych 3, od kotwic złotych 3, od korby prostey złotych 3. OsińOpis 49.

# Użycia metajęzykowe: # Substantiva [...] Cartaun Kártan Centner Centnar Cinnober Cynober. WojnaInst 166