Słownik XVII wieku

Słowniki:
SXVI, T notują
SStp (?), Kn (?), L (?), SWil (?), SW (?), SJP (?) nie notują

Formy: lp M. n centrum; D. m centru; n centrum; B. n centrum; N. n centrum; Ms. m centrze; n centrum; ~ lm M. n centra; D. m albo n centrów; B. n centra; Ms. m albo ż centrach

Etymologia: <łac. centrum>

Znaczenia:

1. »środkowy punkt, środek czego«: Nazwiska Kątowe Angulus Centri Kąt ze szrodka głowne[go] to iest z Centrum. NarArch 7. Semidyámeter: Semidiameter; Połdyámeter: Promień w Cyrkule od centrum do obwodu. SolGeom I 7. Znáyduie się v Geometrow bogátych w Instrumentá: Cyrkiel proporcyonálny, z centrum ruchomym. SolGeom I 69. Będziesz miał dwá centrá P, E, w ktore wbiiesz dwie igły álbo ćwieki. SolGeom I 144. Dwie liniie z centrow P, F, wyprowádzone do obwodu Ellipsy [...] są obiedwie społem, rowne długości Ellipsy. SolGeom I 144. Postawiwszy cyrklá nogę iednę ná I. piewszym centrze; á drugą ná N, kędy cyrkulik przecina krzyżá rámię CV, zátocz lunetę pierwszą NK. SolGeom I 154. PRZESTROGA o Centrách, y Lunetách Voluty. SolGeom I 156. Tam gdzie do muru doydzie [nitka] znaczek uczynisz, bo tam centrum będzie Zegaru. SekrWyj 134. Będziesz miał ná Regułce Zegárowey wysokość Osi Niebieskiey dla Zegárow Horizontálnych; y oraz centrá dla Zegarow ściennych, ná te Elewácyé, ná ktore Zegáry masz robić. SolGeom III 38. Tenże Księżyc, gdy ziemiá słoneczne promienie Zástąpi w centrze cieniem, západa w záćmienie. DamKuligKról 200. Srzodek nákoniec, álbo centrum cáłey linii MS, niech będzie F. SolArch 3. Przenieś koło ná cyrkuł okryślony, żebyś z Centrum iego mogł okryślić Cyrkułow trzy ná kole. SolArch 8. Szroba M miąższa w połtora calá: Korbá w połłokcia od centrum szroby M, do centrum O, rękoieści OB: może bydź y dłuszsza to iest trzy ćwierci łokciá iednego. SolArch 15. To iest: centrá pálcow niech będą odległe od siebie po trzy cale. SolArch 86. Długość dyszla ma mieć łokci 6, od centrum wału, áż do orczyká. SolArch 86. Wał VW, przechodzi przez bálkę b, ze dwoch złożoną w centrum Młyná. SolArch 96. Przy iednym tylko pospolicie boku podłużnym CH, miewa pálce grube y odległe od siebie po 2 cale; krorych [!] centrá máią bydź od siebie odległe ná calow cztery. SolArch 101. To zas Zachod Słonca pokaze sie w ten czasz nad Gorą Skrzecznią, y daley nazad bieząc do tego Centru Solstitij Hyemalis, gdy nadłusza Noc, a na krotszy dzen bywa Słonce wpada. KomonDziej 4v. Anguł centru fortecy, iest ten anguł w posrod samey fortecy, ktory czynią dwa semidyametry z linią kortyny czyniące tryanguł. BystrzInfArch F3v. Bok álbo ściana forteczney figury, iest linia wału od centrum iednego do centrum drugiego Beluardu prowadzona. BystrzInfArch F3v. Przez ten punkt przeciętego arkusa, przez drugi punkt centru poprowadz prostą linią. BystrzInfAstron O1 - O1v. Trzeci obrot słońca [...] iest obracania się całey sfery słońca około swego centrum [...] nakształt kuli, do kręgli rzuconey y toczącey się po ziemi. BystrzInfAstron L2v. Centrum, indecl. pośrzedność. Centrum, Mittel-Punct. le centre. [...]. T III 104.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ centrum świata: Wysokość większa wody płynącey ma się bráć z dalszey odległości od centrum świátá, á niskość z bliszszey. SolArch 130. Przyczyná pierwszey części własności tey iest: że wodá będąc oraz cięszką y rozlewną, obieráć musi mieysce bliszsze centrum świátá, ktore wodzie iest mieysce niszsze, według własności 3. SolArch 131. ▲ centrum koła: Centrum Kołá: Znáczy Srzodek kołá. SolArch 1. Okryśliwszy cyrkuł ná kole, połdyámetrem długim ná ćwierci pięć łokciá y calow pięć. Rościągniesz nić mocną po Rámionách przez sam srzodek álbo centrum kołá, y pod tą nicią wyciągnioną, náznáczysz punktá ná cyrkule dwa. SolArch 78-79. Centrum, indecl. pośrzedność. Centrum, Mittel-Punct. le centre. § [...] centrum koła znaczy śrzodek. T III 104. ▲ centrum cyrkułu: Od podziału do podziału przeciwnego przez centrum cyrkułu, náznácz liniie nitką nakreconą. SolArch 8. Stworzył ią [ziemię] w posrod nieba Empyreyskiego w samym centrum tego cyrkułu Niebieskiego. BystrzInfCosm A2v. ▲ centrum ziemi, centrum ziemie: Záczym ciężar nie poydzie do p, gdyż p są iedneyże odległości od centrum ziemie. SolArch 152. To Empyreyskie Niebo [...] iest ostátnim cyrkułem do centrum ziemi, wszechmocney ręki Boskiey cyrklem formowánym. BystrzInfCosm A1v-A2. ▲ centrum kręgu: To koło R, iest vmknione od centrum kręgu, żeby przystáwáło do cewow V. SolArch 96. ▲ centrum odbicia: CEntrá odbicia, zowią Geometrowie punktá, do ktorych wszystkie cieńciwy odbite Ellipsy, Páráboli, y Hiperboli, schodzą się w kupę. SolGeom I 153. ▲ centrum wspaczne: Zátocz pierwszą lunetę kwádránsową BY, od B, do Y [...] áż do ostátniey lunety RN, z centrow wspácznych 4, 3, 2, 1. SolGeom I 155.

◼ Przenośnie: ◼ Chciał dác znáć/ iż nogą posłuszeństwá stánął we srzodku/ iáko więc centrum w-puł cyrkułu/ y ztámtąd wyniść nie może. BirkNiedz 84.

2. »punkt zbiorczy, centralny, miejsce, ośrodek, w którym się coś ześrodkowuje«: Aze oni [mieszczanie] zatęm Autentikiem iakimsi czuli ze postaremu Chłopy przecię beli, przeto mieyskich spraw y praw zazywac nieustawali, y nie do Sliacheckich spraw alie wiakichsię urodzieli. iak do centru[m] swe[go] tendebant. TrepNekLib 7v. Niedzyw tak prętkiemu posłuszenstwu biezy do swe[go] Centrum Kamien samą Cieskoscią swoią. HerbOr 613. Dusza moiá byłá gwałtem oderwána Od Bogá; bo z chciwością iakąś wyuzdána Iako do centrum swego, do Bogá się bráłá. DamKuligKról 144. Kto [...] z samym Krolem ptasząt w gornolotnym ympecie paragonuie ten własnie do centrum swoiey niskości trafia. MikSil 291. Byłábyś w respekcie u przyiacioł , byle tylko teraźnieysza twoia ákcya, ktorey theatrum cały świát, spectator Bog, argument Dobropospolite, nie oddaláłá się od centrum swego, od sławney ku Oyczyznie Przodkow twoich żarliwości. DanOstSwada V, 2. Wieczną sobie sprawicie pamięć, kiedy się z Oyczyzną tak, iako Synom należy, obyidziecie; á coż potrzebnieyszego? iako kiedy linie schodzą się do swego centrum. DanOstSwada I, 209.

3. »środek ciężkości«: Centrum cięszkiey iákiey rzeczy: iest ten punkt z ktorego rzeczą sámą, álbo myślą záwieszona y iákokolwiek obrocona, spokoynie stawa. SolArch 1. Może y człowiek stánąć ná sznurze byle centrum zátrzymał nád sznurem, czego przez długie ćwiczenia doyść może. TylkRoz 13. Przyrodzonym sposobem może ná pálcu stánąć laská álbo y co większego gdy tylo centrum iey będzie nád pálcem. TylkRoz 13.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ centrum ciężkości: CEntrum [O] ciężkości połcyrkułu płáskiego, iest rożne od [E,] centrum ciężkości sámego połobwodu cyrkułu. SolGeom I 275. Centrum, indecl. pośrzedność. Centrum, Mittel-Punct. le centre. § Centrum ciężkości [...]. T III 104. ▲ centrum wagi: Ciężaru SB wzdłuż rościągnionego, ná iednę wagę; Srzodek C iest centrum wagi. SolArch 2. Centrum, indecl. pośrzedność. Centrum, Mittel-Punct. le centre. § [...] centrum wagi [...]. T III 104. ▲ centrum ważności: Centrum káżdey figury regularney álbo doskonáłey, z iedneyże mátyeryi, iest oraz centrum ważności. SolArch 2.

# Użycia metajęzykowe: # Substantiva nomina [...] Censurá Centrum Ceremonia Cessya [...]. WojnaInst 157-158