1.»oziębiać, studzić, orzeźwiać, dawać cień, ochłodę komu czemu; przynosić ulgę komu czemu, łagodzić ból, dolegliwości, usuwać stany zapalne«:
Rekcja: kogo co
Dobrze też koniowi dawać podróżnik kopany z korzeniem [...] chłodzi, czyści wnętrze, poleruje, i bardzo rzecz potrzebna, zwłaszcza zatyłym koniom.DorHipTur181. Posiekawszy wrzod/ plastr z ośrzodki chleba białego sokiem babczanym przyłożyć/ y tákie rzeczy/ ktoreby skromnie chłodziły/ y kurzawą wywodziły parę/ iako gdybyś bábkę/ soczewicę/ ośrzodkę chlebá wárzył w wodzie a przyłożył.PetrSInst E2-E2v. Często chłodź działo nie mocząc barzo wisiora aż od dna, aby się chłodził ten czop.AquaPrax292. Chłodzę/ Refrigero aestum [...] Refrigero thermas [...] Frigus refrigerat aliquem [...] Refrigerationem aurae captare [...] Ventilo & refrigero vinum [...].Kn66. Studzę/ [...] Vicin. Chłodzę.Kn1079. W Károlizbácie wodá práwie ognista [...] nie tylko nic nie szkodzi/ ábo zápala wátrobę gorącą/ ále ią chłodzi.PetrJWod14. Scyllá/ corká Phorká [...] ná ustroniu, ciáło swoie wodą chłodziłá.OvOtwWPrzem549. Ogród, w tym się wino rodzi, Z boków róża ganki chłodzi.JarzGośc120. Tak y Pomaráńcze/ ktore się słodkie znáyduią máią moc zágrzewáiącą/ ktore lubo z nátury/ ábo przez niedostánie się są kwaskowáte/ chłodzą/ y gorączkę uśmierzaią.HercBan21. Káżdemu są znáiome Pozimki/ y smákuią/ ále zdrádliwie/ máią przyrodzenie chłodzące nerki/ y z nich kámień wypądzáiące.HercBan58. Ty nam pomagaj, o Bacche łaskawy! Masz ku swej woli wesołą drużynę Polaków, Niemców, inną mataczynę, Którzy się rzeźko kręcą ze dzbanami Częstemi zdrowie chłodząc rymerami.BorzNaw62. My smacznie jemy i chłodziemy swoje Upracowane dla dróg naszych znoje I przy tym akcie nowo urodzonej Córeczce życzym szczęścia z każdej strony.BorzNaw152. Dlaczegom go [rozmaryn] co wieczór jędrną wodą chłodził? Przeczem go jako ziele z daleka przewoźne W lodach trzymał w czasy mroźne?ZimBSiel125. Będę ją chłodził podczas kanikuły i poddymając na piersiach przystuły, Czegom pragnął żyw, w tej alabastrowej Jaskini czekać będę formy nowej.MorszAUtwKuk171. Niechaj ją [Szreniawę] Zefir wiecznie powiewając chłodzi.MorszAUtwKuk176. Znowusię Szwędzi [!] doSzturmu gotuią, Y Lepsze Sczęście sobie obiecuią, Przes gwałt Vpádłą wspieráiąc Nádzieię: Achocz w nich siła od pracy słabieie Przęcię [!] pragnienie swym wzdychaniem chłodzą Y proznym męstwęm gorzkie trudy słodzą.OblJasGór97. Z wysokich Niebios hoyne dzdze wywodzi, A wilgotną wod kroplą dobrych, y złych chłodzi [Bóg].DamKuligKról77. Czemu frásuiący się wzdycha? Dusza cale wlepi się y utopi w myślách y zapomina przez odetchnienie sercá chłodzić.TylkRoz283. Iák gdyby kto zmyślił, że ogień iednych grzeie, drugich chłodzi.BystrzInfAstrol6 nlb.. Dla tego zas Autor nátury Bog zimnem nadał powietrze. Aby wszystkie rzeczy żyiące, á pryncypalnie człowiek, dla ktorego konserwacyi stworzony świat, przy odetchnieniu chłodził zimnym powietrzem serce y inne wewnętrzne części: áby od ciepła náturalnego niewiędniały.BystrzInfElem Q3v. Chłodzi, czyści, poi, Palestyński Kráy IORDAN rzeka.ChmielAteny II521. Możesz przytym garść iednę y drugą Kwiatu lipowego wziąć, y w pułgarcu wody ugotować, ktory trunek y chłodzic cię będzie w gorączce, y zmacniać.BeimJelMed49-50. Wszelkie słone, y rozpalaiące lekarstwa nawet salitra, lubo chłodząca iest, zwielką roztropnością záżywana być powinna.BeimJelMed83. Pokray subtelne płateczki Słoniny, kłádź ná ięzyk, y to osobliwie znácznie odwilża y chłodzi ięzyk.VadeMed149.
● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa:
● Lecie mi go nie chłodź/ zimie mi go nie grzey.RysProvVIII, 3.
● Mądry Medyk vpátruie, áby wątrobę chłodząc, nie záziębił żołądká.FredPrzysł C1v.
● Lis grzeie/ kuná chłodzi/ sobol zdobi/ báran wszy płodzi.RysProv E2v.
◼ Przenośnie:
◼ [Poseł] Ktory Wiernie y Mądrze swą posługe Na seymie odprawuie Chłodzy dusze wszystkich braczy.HerbOr546.
◼ Więc y ia z tegoż nápiłám się stoku, Co záśmierdziáłe obmywa bolączki, Krew JEZUSOWA z wodą płynie z boku, Ná uśmierzenie piekielney gorączki; Łáskawe morze Sodomskie powodzi, Swym miłosierdziem chłodząc ułágodzi.DrużZbiór170.
Pokazowali [żołnierze arcyksięcia rakuskiego Alberta] ochotę yswoię y Zołnierską ze się zaprawili na pierwszych y ten wnich impet zostaie chłodzic go zwłoką nie trzeba.PotPrzyp10v. Iakże mámy wszystkiego dostatkiem po dziorki, Zamkniem okno przed BOGIEM do Serca komorki. Chcąc żeby nás nie widział, ani okiem rzucił Ná złe sprawy, byleby w niwczym nie zasmucił. W tym błędzie idąc Dawid, brnie co raz to głębi, Ognistą miłość przeciw Panu, chłodzi, ziębi.DrużZbiór90.
Ale jeden z nich [Kupidynów], nad insze swawolny, Kształt jej [śpiącej dziewczyny] rozpinał i do piersi wolny Oczom swym przystęp sprawił i w te znoje Tam chłodził oczy i swoje, i moje.MorszAUtwKuk160.
hasło w opracowaniu - nie podano jeszcze definicjiKarmia na staniu, przyrodzeniu najprzystojniejsza jego, owies piękny a żółty, zwłaszcza lecie, gdy ten jest chłodzącej mocy w wtórnym stopniu.DorHipTur12. Káżdemu są znáiome Pozimki/ y smákuią/ ále zdrádliwie/ máią przyrodzenie chłodzące nerki/ y z nich kámień wypądzáiące. HercBan58.
▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe:
▲ czopek chłodzący: Záczym gdy nábrzmieią y zápalą się, przykładáć czopki chłodzące y rospędzaiące. PromMed86.
▲ enema chłodząca (sz. zm.): Naprzod w káżdey gorączce pożyteczne są enemy chłodzące y odwilżáiące, tákie álbo podobne.PromMed11. Naprzod ieżeliby tá áffekcya to iest zátrzymánie uryny, [...] pochodziło z zápalenia nerek, albo gorącości uryny, dawszy chłodzącą Eneme, krwi upuścić. PromMed136.
▲ julep chłodzący: Item Emulsie to iest mleczká robione z nasienia Dynowego, Málonowego, Ogorczánego, Máku etc. tákże Iulepy chłodzące są dobre, osobliwie z máczku Polnego. PromMed93.
▲ kąpiel chłodząca: Kąpiel chłodząca, y odwilżáiąca, y urynę poruszaiąca służy y na wiátry. VadeMed139.
▲ klistera chłodząca, chłodząca krystera: Ckliwość wielka znosić się może klisterámi chłodzącemi z oleykiem rożánym y chłodzeniem gmáchu, o ktorym się wyższey powiedziáło. PetrSInst D4v. Towarzysz nasz u Petery Bierał chłodzące krystery I tak skarżąc na gorączkę, Ukrywał szpetną świerzbiączkę. MorszAUtwKuk312.
▲ konfekt chłodzący:: Nie zániedbyway syrupow/ tákże y konfektow zażywáć chłodzących. SykstCiepl166.
▲ lekarstwo chłodzące (sz. zm.): Y przeto ná gorące choroby wynáleźli lekárstwá chłodzące: ná zimne/ zágrzewáiące. SykstCiepl139. Item záżywáć lekarstw mierno chłodzących, áby wątrobę chłodząc, żołądká nie oziębić, co iest pospolita. PromMed 161.PromMed161. Toż burzenie krwi chłodzącemi lekarstwy uśmierzać trzeba. BeimJelMed204.
▲ maść chłodząca: Ná spárzelinę y ná inne zápálenia Máść chłodząca pewna. CompMed480.
▲ plaster chłodzący, plastr chłodzący: Ktoli tám w Domu diabelskim będzie mogł plastr chłodzący przyłożyć Wmści.AndPiekBoh42. W około rány trzebá záwsze kłáść plastry chłodzące, áby zápalenia nie dopuszczáły. PromMed130. Item ieżeliby się zápalenie y opuchliná ná wrzod zábieráłá, co się nayczęściey przydaie, ná ten czas przykłádá plaster odmiękczaiący y chłodzący. PromMed166.
▲ płokanie chłodzące: Służą przytym płokánia rożne chłodzące [na zapalenie gardła].CompMed79.
▲ pokarm chłodzący: : Melankolikom służy pokarm miernociepły y wilgotny. Cholerykom ma być chłodzący y wilgotny.PetrSInst B2.
▲ chłodząca rzecz (sz. zm.): Bo iż gorącego przyrodzenia jest [koń] chłodzących rzeczy bez pochyby potrzebuje. DorHipTur11. Tákże tym wszystkim/ ktorzyby żołądek záziębili sobie vżywániem rzeczy chłodzących/ iáko rybámi ná zimno vżywánymi/ ogurkámi/ Bániámi/ Małonámi [służy olejek z kminu].SyrZiel436. Pragnienie ktore z suchości pochodzi nápoy gasi; á ktore pochodzi z gorąca ieszcze trwáiącego to prędzey ugásą rzeczy chłodzące ániżeli nápoy.TylkRoz234. Przytym bardzo chłodzących rzeczy tak w potrawach iak wnapoiu wystrzegay się, żebyś bardziey nie draźnił choroby. BeimJelMed174.
▲ tranek chłodzący: Tranek chłodzący. Weźmij saletry [...] soku z ziela, które zowią tłustoszu ogrodnego [...] wina kwartę białego reńskiego abo francuskiego, jajec. DorHipTur249.
▲ woda chłodząca: Ktorzy záś piią wody chłodzące/ iákowe są Acidulae/ to iest kwáśne wody [...] záżywáią ich w wielkiey mierze.PetrJWod35.
▲ wódka chłodząca: Tego oleyku w chorobách gorących może bespiecznie/ z wodką Tłustoszową/ ábo z iáką iną chłodzącą vżywáć. SyrZiel133. Wodká Cynamonowa chłodząca serdeczna [...] Wodká Cynamonowa serdeczna z Winem zágrzewáiąca. VadeMed259.
▲ ziele chłodzące: Woreczki z zioł chłodzących y odmiękczáiących dobre [na zapalenie uszu].CompMed51.