▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chłop prosty (sz. zm.): Masz li być złem popem/ ráczey bądź prostem chłopem. KnAd 482. Kto się szláchcicem urodzi/ á nie żyie przystoynie iáko wokácyia iego niesie [...] ten szláchectwo swoie máże/ y sromotę przodkom swoim czyni/ sam zá chłopá prostego nie stoiąc. StarKaz II, 509. Vyrzysz iuz nie tylko Woyska, ále [y g]romády Chłopow prostych z roznych Stron trzodámi ná zburzę[nie n]ieustrászonych murow zpędzone. OblJasGór 1. Z Siewierszczyzny były z Ruskich krain zaDnieprskich prostych chłopow siły edwadziescia tysięcy siekier. DrobOpow 172. Nayprostszemu chłopu, Dosyć zostáć Szláchcicem ieszcze od Potopu. PotPocz 130. Wielu álbowiem iest niedoskonáłych lekárzow, ktorzy leczenia tey choroby [dworskiej] podeymuią się, á náwet y báby, chłopi prości, żydzi, etc. CompMed 406. ▲ wyszły chłop (sz. zm.): Wyprawiłem Żyda [...] dla wypytania się w Kalwarij y tam daley in Circumferentia wyszłych Dziedzicznych Chłopow zDobr moich. SapADiar 20. Tegoż [dnia] odebrałem List od Im pana Alexandrowicza Stolnika Grodzienskiego, ktory się upomina o Chłopow Extradycyą z Kobrowcow do Dereczyna wyszłych upraszaiąc o wydanie onych. SapADiar 118. Naręce ImPana Nieciszewskiegoposłałem kopią Regestru wybranego podymnego, bydła, Swiń, Owiec, koz, y wyszłych Chłopow. SapADiar 167. ▲ zbiegły chłop: Kilkudziesiąt tysięcy zbiegłych chłopów swawolnych z Ukrainy przyiąwszy i krest kazawszy im na imię carskie całować, wojska swoje ku granicy zbliżają [żołnierze cara]. AktaKrak II/2 431. ▲ chłop wieśniak: Primislaus urodziwszy się z Chłopá Wieśniaká został Krolem Czeskim. GdacPan 17. Wszyscy wobec to wiedzą, żem się ja z stárodawney y sławney fámilijey Rzymskiey urodził á tyś poszedł z Chłopá Wieśniáká. GdacPan 120. ▲ chłop wiejski: Przyznawąm ze nie Slachcic ale nie chłop wieyski. OpalKSat 94v. ▲ chłop ze wsi: Chlopzewszy Rusticus. SłowPolŁac 5. Agrestis Chlop ze wsi. SłowPolŁac 11. ▲ chłop dziedziczny (sz. zm.): Tegoz [dnia] pisałem do IP. Bułcharyna Dzierzawcy Czeszeykowskiego Vpraszaiąc aby Ziskał Chłopow tamecznych Dziedzicznych kturzy pod roznemi Osiadłosć swoię przyieli. SapADiar 9. Wyprawiłem Żyda [...] dla wypytania sie w Kalwarij y tam daley in Circumferentia wyszłych Dziedzicznych Chłopow zDobr moich. SapADiar 20. ▲ chłop gruby: Chłop gruby/ robotny/ Petrones & rupices [...] vide Chłopstwo. Kn 66. Chłopstwo/ Agrestes [...] Conuentus agrestium [...] Rusticutas [...] vide Chłop gruby. Kn 67. Sliachcicęm zwal się ale ie[go] osoba chlopęm grubym z urodzenia oznaymowała go. TrepNekLib 83v. ▲ chłop roboczy: Chłop roboczy na dobrey ziemie może na się wyrobić za dzień ieden Trzy szachty ziemie. NarArch 59. Tak Sapieha na prawem z Rudominą boku Tak w lewem z Zienowiczem Opalinski: kroku Pomykaiąc; iako więc zastaloną Kosą Suwa się chłop roboczy siekąc trawę z rosą. PotWoj 117. ▲ chłop robotny: Chłop gruby/ robotny/ Petrones & rupices [...] vide Chłopstwo. Kn 66. ▲ luźny chłop (sz. zm.): Karczma bywała, z której dawano fl. 1, teraz jej nie masz, piwo lozny chłop za nadgrodą szynkuje. OpisKról 32. Na insze lata, gdyby się chłop luźny albo poddany trafił, wolno będzie ichmościom jemu ten ogród dawszy, insze ogrody w polach jako to consuetudo obtinuit erigere. InwKal I 614-615. ▲ chłop rolnik: Bierkowski [...] zMysliczowa od przedporza dwie mili Bierki chłopa rolnika syn. TrepNekLib 30v. ▲ własny chłop (sz. zm.): Anno 1657 [...] niezmierne rabunki, najazdy cierpieliśmy od chłopow własnych naszych. CedrPam 12. Nikomu nie zwykłem bronić wydania własnych chłopow parendo Legi et Iustitiae. RzewKor 39. ▲ cudzy chłop (sz. zm.): Powrocilismy nazad z Łoznik do Wilna, wtych Łoznikach nie ma więcey nad Siedmiu Chłopow y to cudze. SapADiar 101. Ieżeli memu chłopu byłoby wolno przenieść się do sąmsiada, mogłbym się zapewne spodziewać, że cudzy chłop przy takiey powszechney wolności, przyidzie do mnie na iego mieysce. LeszczStGłos 104. ▲ chłop carski: Nie ma [car] pod sobą Pánow z titułámi/ iáko są v nas Książętá/ Báronowie. etć. ále wszystká szláchtá ábo Báronowie/ są chłopi Cárscy. BotŁęczRel III 58. ▲ chłop doroczny: Poddanych żadnych [we wsi Rywałd] niemasz, tylko dwaj chłopi doroczni, ktorym wolno od czasu odstawszy do inszego iść pana. OpisKról 434. ▲ chłop hospodarski: Czy wiesz ty o tom ze tobie ze mną nie moszno howorit, bos ty mnie niewiersta, iam wolny Szlachcic, a wy chłopi Hspdrscy. PiasRel 29v. ▲ chłop hosudarski: Tym tytułem [chłopa] zwykli się wszyscy i co naprzedniejszy Bojarowie intytułować, pokładając to sobie za wielki honor chłopem być Hosudarskiem. NiemPam 231. ▲ klasztorny chłop: Zaczym ze wsi Lgota (W ktorey iuz iedna Szwedzka stała rota) Przez klasztornego Chłopa mianowány Miller, posłał list w te słowá pisány. OblJasGór 27v. ▲ królewski chłop: Przyiał [Dymnicki] potym szoltystwo od Krolewskich chlopow w tem Czechowie. TrepNekLib 69. ▲ chłop leśny: Las na Ciepielewie wszytek od tej zastawy wolny sobie jmp. stolnik i od używania tych pp. małżonków zostawuje i chłopa tamże w Ciepielewie leśnego, który ma tego lasu pilnować. InwKal I I, 84. ▲ nieszlachetny chłop: Z których nas kubków przedtym przyczaszczali popi, Gorzałkę niemi pili nie szlachetni chłopi. ZimBSiel 169. ▲ chłop szarwarkujący: Uskarzał się przytym jm. Ksiądz pleban tameczny, że mu chałupkę na Szkodowie, ktora należała z dawna Kościołowi w tej wsi, odebrano i chłopa do niej zamkowi szarwarkującego wsadzono. OpisKról 438. ▲ chłop szlachcic: Albo moglsię nazwac [Fabrycki] od Fabryki ze zFabrykoual sobie to Sliachectuo badz od Fe brykcy ze Pfa Brykcęmu zuacsię Nobilisz, Bądz tesz od Pfa Brzycki ze brzycka rzecz chłop Sliachcic. TrepNekLib 83v. ▲ chłop wieczysty: Starać się będzie J. p. administrator i wojtom surowie przykaże, aby pustki osadzali [...] ale nie chłopami wieczystymi (bo z tej przyczyny zawody zwykły bywać), lecz wolnymi. BrzBillSzawKutrz 169. ▲ wielki chłop: Przy każdem [z dwu starostów] dyaka, to jest pisarza, ma [Wielki Kniaź]. Tych dwu powinność rząd w miasteczkach zawiadywać, miejskie i wszystkiej włości chłopy sądzić, wolą Wielkiego Chłopa albo Kniazia opowiedać. NiemPam 235. ▲ miejski chłop: Przy każdem [z dwu starostów] dyaka, to jest pisarza, ma [Wielki Kniaź] Tych dwu powinność rząd w miasteczkach zawiadywać, miejskie i wszystkiej włości chłopy sądzić, wolą Wielkiego Chłopa albo Kniazia opowiedać. NiemPam 235. ▲ pan z chłopów: Gdyby chłopstwa nie było, musielibyśmy się sami stáć rolnikámi, y ieżeli kogo wynosząc, mowiemy Pan z Panow, słusznieyby mowić, Pan z chłopow. LeszczStGłos 100. ▲ chłop z rodu (sz. zm.): Czechowski nazuałsię [...] chłop zrodu. TrepNekLib 58v. Golieniowski beł z rodu chlop w Iarzabkach o tęm pod Iarzabkoski opis. TrepNekLib 104. ▲ chłop z urodzenia (sz. zm.): Brzezinski [...] chłop iest zurodzenia y niedowiedzie te[g]o aby mialby[ć] Sliachcic. TrepNekLib 42. Udaiesię zasliachcica, ale iescze y iednego niewidziałem choc zurodzenia iawny chlop, ktory na ski nazuałsię, zeby do swey familiey chłopskiey miałsie przyznac. TrepNekLib 45. Sliachcicęm zwal się ale ie[go] osoba chlopęm grubym z urodzenia oznaymowała go TrepNekLib 83v. ▲ chłop poddany: Na insze lata, gdyby się chłop luźny albo poddany trafił, wolno będzie ichmościom jemu ten ogród dawszy, insze ogrody w polach jako to consuetudo obtinuit erigere. InwKal I 614-615. ▲ chłop wolny: Starać się będzie J. p. administrator i wojtom surowie przykaże, aby pustki osadzali [...] ale nie chłopami wieczystymi (bo z tej przyczyny zawody zwykły bywać), lecz wolnymi. BrzBillSzawKutrz 169.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ zakładać chłopa: Niezákładáć Chłopow bez wiádomości Páńskiey, áni ich tego vczyć, áby się tym nie psowáli. HaurEk 65. ◆ chłopa zapomóc: Ze Wsi moiey Panowie Borzysławscy wzięni chłopa ze wszystkim, ktory lubo ich iest Poddany, ale cum consensu onychze Slub wziął z Poddaną moią, o Zapowiedziach wiedzieli, przeszkody nie czynili, a teraz kiedy Chłopa Zapomozono, dopiro z Zoną y z bydłem zabrac iezeli się godziło, Niech się Sami Ichmc rozsądzą. RadziejKor 128. ◆ osadzać chłopa: Iestem Dominus fundi, na ktorym osadzam chłopa, z obowiązkiem do rożnych powinnośći, czy w czynszach czy w robociźnie; iest to contractus mutuus, na ktory raz chłop pozwoliwszy, nie może mieć sobie za krzywdę wypełniáiąc swoię obligácyią. LeszczStGłos 104. ◆ chłopa stanowić: Záwczásu chłopy ná rolą stánowić. HaurEk 66 marg. ◆ w chłopy się obracać »o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«: Chłopi w Szláchtę, Szláchtá záś w chłopy się obráca. PotPocz 17. ◆ założyć chłopa (sz. zm.): Záłożyć iednak chłopá może, zá słuszną ratią, y własną potrzebą iego, á záłożywszy z nowego odebráć, áby się ná tę drudzy chłopi nie spuszczáli wygodę. HaurEk 65. Chłopá ktorego y iáko záłozyć. HaurEk 65 marg. ◆ w chłopy iść »o szlachcie: zamieniać się w chłopów, degradować się społecznie«: Bolesna y nieznosná człowiekowi/ gdy słuszne do iákich dobr práwo máiąc/ niemylney Krolewskiey obietnicy pewnym będąc/ y iuż iuż práwie máiętność w niechybną possessyią biorąc/ że się tam dlá iednego z márną iáką przekupką o wiązkę siáná zátargowáwszy omieszkániá/ gdy do sprawy przywołano zpoźnił/ nie stánął/ wyzuty w káleki y chłopy iść musi. BujnDroga 157-158. ◆ pójść w chłopy »o szlachcie: zamienić się w chłopów, zdegradować się społecznie«: Dziś Xiążętá ná Kniázie, á ci w Szláchtę prostą Puydą, y podobno iuż piorá nie odrostą, Ieśli nád námi gurę wezmą Perekopy, Iáko w Kniázie Xiażętá Szláchtá poydzie w chłopy. PotPocz 24. ◆ kogo w proste chłopy postrzyc »uczynić kogo swoim poddanym, wasalem«: Czekaymyz rychłoli Polak nas w proste chłopy postrzyze powoli Lecz komu ieszcze ręku wicią nie krępuie Niechze zawczasu przyszłe rzeczy upatruie. DrobOpow 77. ◆ chłopa na pana sadzać »czynić z poddanego pana, wynosić do władzy człowieka niskiego stanu«: Nie dármo Sálomon niezbożne wywrotnemi zowie [...] bo ci ná wywrot chodzą/ co ma być ná wierzchu/ to ná dole; chłopá ná páná sadzáią. BirkNiedz 57. ◆ w chłopy obrócić (szlachtę) »uczynić chłopem«: Poniżam kogo/ vpokarzam/ poniżam stan czyy. In peregrinitatem redigo aliquem [...] In ordinem aliquem redigo, cogo [...] Redigere in sordidissimam turbam nobiles [...] W-chłopy obrocić szláchtę [...] In infimum agere, deijcere [...] Traducere ad plebem aliquem [...] Deprimo fortunam alicuius. De caelo aliquem detrahere [...]. Kn 773 [771]. Tak iuz litwa uprawili [wyprawili] wtę ryzę Nobilitatem [szlachtę] wtamtych kraiach że ich prawie wchłopy obrocili. PasPam 81.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłop rádby co tydzień Woytá/ co miesiąc Vrzędniká / á co rok inszego Páná miał. RysProv II, 5. ● Ieśli Szláchcic/ Szláchciánkę niech poymuie/ Ieśli chłop/ chłopównę. DobrGram 567. ● Chłop ná nowe buczno każé/ sporo piié. KnAd 62. ● Chłopi ná wsi/ á żacy w szkole odmiánie Przełożonych bárzo rádzi. RysProv II, 5. ● Kiy ná chłopy/ żelázo ná szláchtę. RysProv VII, 10. ● Labor, Chłop, Auaritia, Pop. RysProv VIII,1. ● Námaż ty chłopá másłem/ przedsię on dziegciem śmierdzi. RysProv XI, 4. ● Zyzność chłopá czyni śmiáłego/ zuchwáłego. KnAd 62. ● Nié ládáś chłop/ pisarz/ etc. KnAd 610. ● Z klechy Pleban/ z chłopá Pan/ z niedołęgi żołnierz. łzi gorę wybijają. ŻabPol A2. ● Dryiá w Szmiglu koniá wygráłá/ á chłopá obieszono. RysProv III, 4. ● Koń Turek/ chłop Mázurek/ czápká mágierká/ száblá Węgierká. RysProv VI, 4. ● ● Sędziá co dáry bierze/ Vrzędnik co z chłopy bráta. Niepewni są. ŻabPol B3. ● Lepiey być dobrem chłopem/ niż złem popem. KnAd 482. ● Máli być ládá iákim Popem/ lepiey że będzie dobrym chłopem. RysProv VIII, 9. ● Masz li być złem popem/ ráczey bądź prostem chłopem. KnAd 482.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ na chłopa wzwyż: BER Indiyski błękitney álbo modrey bárwy [...] Trzciny ná chłopá wzwysz/ á miąższey ná dobry wielki pálec. SyrZiel 1014. ▲ głęboki na ileś chłopów: Nie wiele tą drogą uiedzie [Rugier] Bo się potka z iey [Alcyny] strazą ktora zastepowac Zwykła tamten gosciniec, y ludzie hamowac Bo tam glębsze Alcina niż na cztery chłopy Miasto murow rzuciła rowy y przykopy. ArKochOrl 60. O. Przeor [...] nakazauie Polaczkowi, młynarzowi [...] aby glębszą uczynił przykopę choc na puł chłopa. KsKasUl I, 374. ▲ chłop gruby: [Mówi Tryzafern do Adrasta] A tyś kto (práwi) ktory ták zuchwale Mowisz przy Krolu/ przy nas/ chłopie gruby. TasKochGoff 433. ▲ marsowy chłop: Po tey [konnej rocie Władysława] szedł Xiązę Ianusz Wisniowiecki w tropy Tamta w złoto bogatsza, ta w Marsowe chłopy Staremi Kawallery Szeregi osadzieł. PotWoj 58.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ chłop w chłop, chłop w chłopa »najlepsi, najwspanialsi mężczyźni, żołnierze«: Konie wyprawne, koń w koń okazałe, Niosą na grzbiecie chłop w chłop jezdce śmiałe. GrochWiersze 16. Chlop w chłop wszyscy/ ná wybor/ iák ná wybor/ Milites vel viri lectissimi [...]. Kn 66. Grosz w grosz/ vide Chłop w chłop. Kn 211. Za nimi [pancernymi] Dragonia pod dwoma Kornety Chłop w chłopa swieze maiąc płaszcze y kolety. PotWoj 59. ◆ chłop jako drąg »duży, wysoki mężczyzna«: Chłop iako drąg ein grober Kerl. KellGram 225. ◆ jako dudy chłop »mężczyzna nieenergiczny, oklapły, rozleniwiony, niedołęga«: Iáko dudy chłop/ v. Powolny et Ciástoch. Kn 230. ◆ chłop jako dąb »silny, wysoki mężczyzna«: Padł wznak srogi chłop iako dąb. PasPam 229. ◆ chłopie! »poufała forma zwracania się do mężczyzny«: [Mówi Tryzafern do Adrasta] A tyś kto (práwi) ktory ták zuchwale Mowisz przy Krolu/ przy nas/ chłopie gruby. TasKochGoff 433. Ey chłopie wárá/ ey auss dem Wege du Kerle. DobrGram 30. Poczekay tylko chłopie/ Drwalu/ Pogáninie/ warte nur mein Kerle/ du Pengel/ du Heide. DobrGram 376. Usłyszysz że Chłopie? Hörest du Kerle denn nicht? DobrGram 378. A gdyby to ciszey/ Chłopie!/ Wenns doch stiller du Kerle wäre. DobrGram 378. BrzydkiemScierwem Gawrony napasiesz y Kruki Pokazesz drugim drogę, psom odwazny chłopie. PotWoj 66. Kazałęm owych powiązać oddałęm ich y Sani dwoie przykazawszy Wara chłopie szyia twoia w tym iak tu co zginie. PasPam 156.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Serca męskiego chłopá miłuią. ManTobPhr 159. ● Więcey się chłop tego boi/ co bespiecznie w kroku stoi. RysProv I4v. ● Konia chromego/ Psá leniwego/ Chłopá piiánego. Iednákie pożytki záwsze. ŻabPol A3v. ● Kto się wádzi/ á nie biie/ Obiecuie/ á nie dáie/ Powiada/ á niewie. Táki niepewny chłop. ŻabPol B3. ● Do Białeygłowy grzeczney nie trzebá gospodarzá furyatá, Melánkolika/ chłopá marnego. ŻabPol B3v. ● Chłop ná chłopá/ kiedy wedle boku płochá. RysProv II, 8. ● Kos ná kosá/ chłop ná chłopá. RysProv VI, 4. ● Zły chłop od Zony. RysProv XVIII, 6. ● Z kárłow wyrosł/ á chłopá nie dorosł. RysProv XVIII, 8. ● Chłop na klaczy iéździ/ á kláczé szuka. KnAd 52. ● Chłopá korcem nié miérzą. KnAd 63. ● Pies przy kości, chłop w miłosci, nie rad towarzyszowi. JaśDict 117. ● Chłop nosi proch/ á Pan Bog kulki. RysProv II, 3. ● Iedná bábá kámień do studnie w wáli/ a dziesięć go chłopow nie dobędzie. RysProv Cv. ● Kot nié łowny/ chłop (ábo żak) nie mowny/ często głodny. KnAd 360. ● Chłopá łákomego/ Woru dziuráwego/ Gościa bez-wstydnego. Nigdy nie nászycisz. ŻabPol C1. ● Chłop ma być iáko násiekány kiy. RysProv I, 10. ● Pánná ochędostwem/ Dobry chłop męstwem/ Doktor náuką Máią pięknie stanąć. ŻabPol A2v. ● Kot niełowny, Chłop niemowny. VerdBłażSet 88. ● Wino chłopá obáli. KnAd 148. ● To iest prawdziwa przypowieść Chłop strzela a P Bog kule nosi Bo na taki ogięn nalezało tam z polowę z koni spaść. PasPam 107.