Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. m albo n chłopię; D. m albo n chłopięcia; C. m albo n chłopięciu; B. m uż. żyw. chłopięcia; m albo n uż. nżyw. chłopię; N. m albo n chłopięciem; W. m albo n chłopię; ~ lm M. m albo n uż. (n)osob. chłopięta; D. m albo n chłopiąt; C. m albo n chłopiętom; B. m albo n uż. osob. chłopiąt; uż. nosob. chłopięta; N. m albo n chłopięty; chłopiętami

Znaczenia:

1. »dziecko płci męskiej, młodzik, wyrostek, który wyszedł z okresu dziecięctwa, a nie jest jeszcze mężczyzną; syn«: Areopágitowie w Athenách chłopię obiesili/ ktory wroblom oczy śpilką wykalał/ mowiąc/ by nie był tyránnem w páństwie nászym/ gdy dorosnie. BirkOboz 79. Któryś to niecnota Widział wedle płota Nas wespół oboje, Maćku, chłopię moje, W dole na trawie. WychWieś 10. Chłopię/ chłopiéc/ Puellus [...] Puerilis [...] Frustum pueri [...]. Kn 66. Chłopię Syn te[g]o Ligęzy Olies ziadl ie dęn pierog iakos gdy nieobaczel ociec, y otrułsię. TrepNekLib 37v. Mogę ia tu naśladowáć/ ná dobre moie onego chłopięciá (lubo on ná złe) ktory nie mogł się żadną miárą nauczyć pierwszey litery A. BanHist 42. Grallae [...] Stolcze na ktorich chlopięta zwÿkli chodzicz. SłowPolŁac 68. Człowiek jest/ naprzod Dziecięciem [...] potym Chłopięciem/ [...] dáley Młokosem. KomDobrOrb 85. Ucieka [...] iakis Młokos [...] Młodziusińki chłopiec [...] kiedy to chłopię skoczy podnioszszy, ręce do gory zoczu zginął w lot. PasPam 95v. EST PUER UNUS HIC, iest tu chłopię ieden. [...] Tłumaczy Glossa, co to był zá chłopieć, i powiáda: [...] ieden z-uczniow, álbo ktory z-rzeszy. MłodzKaz III, 289-290. Ociec tego Charchota wespoł z zoną y stęmze Charchotęm, gdy iescze był chłopięciem małym, wyszedł z panstwa przeciwko woliei panskiei. KsKasUl I, 323. Nie ták po długim czásie powrot mátki iście Chłopięciu wiele niesie pociech: ták twe przyście Przydáło mi wesela. DamKuligKról 37. S. ATANAZY Chłopięciem będąc, drugie chrzcił chłopięta. ChmielAteny II 761. Gdy zaś Oczy wielce zaszpecone są to weźmi Uryny chłopięcia małego y umyway ie. BeimJelMed 239.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chłopięta szkolne (sz. zm.): Tegoz Roku Sławnÿ Sebastian Miodona Raycza Zywieczki Vczynił Fundatią [...] połozywszy Summÿ Złotych, 60. na Wyderkaff aby w Kazdą Niedziele y Swieto Czały Rok dwoie SzKolnych chłopiąt w Komeszkach z Zakrystyiey przed Wielki Ołtarz ku Ewangelieÿ y Elewatieÿ Na Mszy Wielkiey przystoynie y zawsze wy chodziło. KomonDziej 132. Chłopieta Skolne Litanią takze de Passione D-ni maią Spiewowac. KomonDziej 171v.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłopiętá nigdy nie vrostą. RysProv II, 3.

◼ Przenośnie: ◼ EST PUER. Co znáczy chłopię ten? znáczy według S. Augustyná lud Izráelski, ktory iáko dziecię, nosił chleb, nie iadł. MłodzKaz III, 290.

a) »figura dziecka płci męskiej, stanowiąca element herbu«: U nászego X. Petra Sancta cap: 65. widzieć takich kilka herbow, w ktorych chłopiętá, czy też Panny ná instrumentách roznych dętych graią. NiesKor II 5.

2. »giermek, pachołek, posłaniec, sługa«: Musiałem Czeladz rozprawić i potrzebną i dobrą kwoli Panu przy iednym tylko Pacholiku zostawszy, a przy wyrostku, chłopiąt też dwoie mając pusciłem się do Warszawy. MasDiar 133v. Gdyzmy tak długo stali patrzac tylko z daleka na się wozy tez nasze w szesnaście abo więcey rzędow iako było przestrone pole nastąpiły, a do wozow chłopięta sobie z domysłu swego chorągwi nawtykali. MarchŚcibHist 7. Naostatek upatrziwszy sobie s teize pokoiowy druziny, nijakie[g]o Pawła Triznę powinne[g]o Sapiehom Litwina, za ktorych promotÿą do pokoiu Krolewicowe[g]o (imo wolą y wiadomosc Oicowską) beł oddany schowawszy się miedzy chłopięty a potym miedzi zołnierstwe[m] pod chorągwiami, Młodzika swawolne[g]o y zuchwałe[g]o perswadował mu. OssJŻyw 28-28v. Począł o mnie gadac co slina do gęby przyniosła przy czem isz beł ieden s chłopiąt moich ozwał się, on do niego chcąc go bic asz go ie[go] towarzysze uchwycieli. Po wieczerzy Pan ow młody poszedł zawczasu spac. OssJŻyw 29. Chłopię/ vel chłopiéc/ [...] vide Giérmék/ Pácholę. Kn 66. Wszedł też y Niemczyk/ (ktorego ácz to potym żądał iákoby sámego y chłopięciá iego zwano/ nie powiedział/ lubo obawiaiąc się czego/ lubo chcąc sławę Bożą zátáić/ y wielki ten cud odkryć/ iako inney confessiey ludzio[m] nie nowiná) do Swiętych mieszkánia. KalCuda 178-179. W samym Klasztorze mieszkac chce y bendzie [Zofia Koniecpolska]. Ochmistrzow dwu przyielizmy. Białłagłowy te zostaią ktore od nas z domu wzieła. Haidukow czterech z żałobie, chłopiąt kilka, kozakow dwai dla listow y porozumiewania się z nami. OpalKListy 389. Chłopiat czterei. Skrzypkow trzei, kucharzow dwai, pasztetnik. Cugow dwa koni. Białłychgłow y Zony y dla dzieci piec. To moi dwor. OpalKListy 448. Wzięto mu [synowi autora] zywczem pocztowego hozego Pachołka Tupalskiego, i dwuch chłopiąt; Łogoszowego pachołka zabito. VorLetSkarb 218. Czeladź dworska: dziewek 2 i chłopię poddani. InwKal I 421. Mości Krolewicu, wychodzisz zá Miásto z chłopięciem iednym, á Asistencyia Krolewska kędy? MłodzKaz I, 262.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pokojowe chłopięta: Iczogłáni pokoiowe chłopiętá. TwarSLeg 14 marg.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Chłopiętom do sádu/ Białogłowie do táiemnic/ Kosterze do pieniędzy. Nie powierzay kluczy. ŻabPol B4v.

◼ Przenośnie: ◼ A swym chłopiętom kazał [Mars] w mosiądzowe Trąby zakrzyknąć i bębny wojskowe Dając znak bitwy. BorzNaw 114. ◼ Więc Amorkowie, swego iáki táki Dopadszy, one osiadáią ptaki, W rożney postáwie (iaką ktoreń czyni:) Swoiey ná koło pisząc się Bogini [...] To mowiąc [wygłaszając przemowę do młodej pary]oraz z chłopiąt swych dowodnych Záwoła [Wenus] głosem, do tey sprawy zgodnych. Alić natychmiast [...] Pirois żártki, y Ethon zuchwáły W miodzie ogniste umocywszy strzáły [...] Wraz w obie sercá ogień puszczą żywy. ClaudUstHist 54-56.

Znaczenia niepewne:

1 a. 2: Wczorá kiedy pásł bydło z chłopięty/ Záyrzawszy konnych skrył się w rokicinę [chłop]. TasKochGoff 212.

# Użycia metajęzykowe: # Dwoié ludzi/ chlébá/ dwoié prosiąt/ chłopiąt/ iágniąt/ etc. idem est quod dwá człowiéká/ dwá chléby/ dwié szczeniętá/ etc. [...]. Kn 155 # Also sage ich auch dwoje/ troje/ czworo chłopiąt/ zwey/ drey/ vier Iungen/ und nicht dwie trzy/ cztery chłopiąt. DobrGram 74 # Von Chłopię der Knabe ist chłopiątko/ chłopiąteczko/ das Knäblein. DobrGram 193 # Chłop ein Mann/ chłopię/ chłopiątko/ chłopiąteczko/ chłopek/ chłopiec/ chłopieczek ein Männichen oder Knäblein. KellGram 104