Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »przemieszczać się z miejsca na miejsce za pomocą kończyn«: Wąskie scieszki, ktoremi poki dzien chodzano Na noc ie bydły, konmi zewsząd zastawiano. PotWoj 127.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ chadzać za broną »uprawiać rolę«: Y Moczarski Niesliachcic, y ty chłopi a za Sliachtę chcasię udawac. Wzieli tytuł od Bron co u oyca chadzali za [bronami] niemi na pansczyznie, a przy moczarskim chca wymoknąc zchłopskiey Skory. TrepNekLib 39v.

◼ Przenośnie: ◼ "Boże - rzekszy [Alfeusz] - którego nie tknąwszy natury, W różne afekt miłości przetwarzał figury! Spadałeś złotą rosą, a zielonym gajem Czestoś orłem latywał i chadzał buhajem; Zdejm z serca człowieczego tak nieznośne brzemię!" PotZabKuk I 543.

a) »także o zwierzętach: przebywać z kimś czymś, towarzyszyć komuś czemuś«:

Rekcja: z kim czym

Aleć i owe w mieście były białegłówki, Co z Jezusem chadzały, gdy jeszcze był żywy, I takie też sprawiły między ludźmi dziwy: Że z nimi naprzód anioł na samym świtaniu, Potem mówił i Jezus już po zmartwychwstaniu. PotZmartKuk I 629. Macosze mej też darował, obraz srebrny ofiarował: Takie podobieństwo mają, co dziadowie z nim chadzają. StanTrans 73. Rano zasię biegł [koziołek] nieustrzeżony, Y chadzał strzyąc trawę z kozkámi w gromádzie. DamKuligKról 131.

b) »przebywać z kimś czymś, towarzyszyć komuś«:

Rekcja: przed kim

Boże któryś ich [Elearów] prowadził i przed nimi chadzał [...] racz ich znowu za pierwszą okazyą słusznie przystojno zgromadziwszy, według zwyczajnej łaski swej błogosławić. DembPrzew 127. Gdy Izráelczycy wychodzili z Egiptu/ áby byli nie pobłądzili ná puszczy/ y nie uchybili drogi sobie náznáczoney od Páná Bogá/ Anyoł Páński chadzał ustáwnie przed nimi. StarKaz II, 300.

c) »być częścią czegoś, należeć co czegoś«:

Rekcja: w czym

Tysiąc trzod/ y tyleŻ stad/ w paszách mu chadzáło. OvOtwWPrzem 170.

d) »przebywać z kimś, towarzyszyć komuś«:

Rekcja: za kim

Gdzie się ieno obrocił [św. Wincenty zakonu dominikańskiego]/ wszędzie kupámi zá nim chadzáli/ słucháiąc słowá Bożego od niego. StarKaz II, 122.

2. »uczęszczać, udawać się dokąd w jakimś celu; podróżować«: Z dalekich krajów ludzie chadzają do Mechy. SaadiOtwSGul 46. Tylko z Kápellanem y z iednym pácholęciem do kościołá w nocy ná Iutrznią chadzał. PetrSEk 3. Ten prorok, malować co je [obrazy przyszłych wojen] rozakzował, To wieszczem mądrze duchem o nich praktykował, Kędy wygrać i przegrać wojska nasze miały, Gdy w kraje włoskie śmiało na zdobycz chadzały. ArKochOrlCz III 30. Za ten wczas, którym tu miał, gdyśwa tu chadzała [Angelika i Medor], Nie mam wam co ja, Medor ubogi darować. ArKochOrlCz III 222. A mátká jego [Samuela] uczyniwszy mu sukienkę máłą/ przynaszáłá mu co rok/ gdy chadzáłá z mężem swym spráwowáć Ofiárę uroczystą. BG 1Sm II, 19-20. Chadzam/ Frequento domum alicuius [...] Frequento aliquem [...] Ito, itas, Itare ad coenas [...] Itare in ludos [...] Initas arida loca [..] Grassor saepe hac via []...] Ventito domum alicuius [...] Ventito in agrum [...]. Kn 62. Chadzam. Frequento lotum aliquem, Ito, ventito ad aliquem. Wayksztineiu. SzyrDict 28. O Ferdynandzie záś królu Neapolitáńskim/ powiádaią/ iż poddanych swoich zágniewawszy się/ rozmáitymi sposobámi trácił/ á głowy ich poucinane w sklepie iednym chował/ porządkiem rozłożywszy gdzie ná káżdy dzień miásto rekreácyiey przypatrować się im chadzał. StarKaz II, 109. Kto niechce bydź synem Bożym/ á dla marnego zysku iákiego/ ábo vciechy swoiey/ leży vstáwnie y dobrowolnie w grzechu; ten luboby ná każdą godzinę chadzał do kościołá/ przecię wysłuchány nie będzie [...] Y dla tego będzie z kościołá wyrzucony/ bo kłamliwie Pater noster mowi. StarKaz II, 228. Pomieniony Erart Katerla dobrym był strzelcem, zaczym uczęszczał chadzac doi prochownego młyna strzelac, o zakła[d] na iaki się strony zgodzili, do Tarcz. VorLetSkarb 80. Tákiego umysłu byłá y oná Páni, ktorá nie rádá do Kościołá chadzáłá. GdacPan 110. Takze Głód był w Orawie że tu po Chleb chadżano y Jałmuzny wiele ludzi zebrało. KomonDziej 199v.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ chadzać na przechadzkę: Do rzek albo do łąki rano i wieczorem chadzała na przechadzki [Angelika], a zawsze z Medorem. ArKochOrlCz III 94.

◼ Przenośnie: ◼ Tą [Mleczną Drogą] mieszkáńcy Niebiescy gdy trzebá chadzáią Do poważnych Páłacow/ zacnie wielmożnego Piorunowładźce. OvOtwWPrzem 13.

3. »ubierać się, nosić się jakoś«: Ci [bracia Amendowie] za Sliachtę mocno udaiącsie wbławaciech chadzali. TrepNekLib 18. Szumno wblawaciech chadzał ocogo pozwawszy do Cons[tytu]tiey 1613 beloby chlopu Bieder nąm. TrepNekLib 25. Szumno od blawatow chadza, y Sliachcicem udaiesię [Borlecki]. TrepNekLib 36. [Piotr Furyjowski] Niemiał wasa iescze mial liat ze 23, w Czerwieni chadzał. TrepNekLib 89. Herkules [...] z bułáwą iáko rycerz chadzał. OvOtwWPrzem 606. I z okien oczy wyciągają swoje, Chcąc się napatrzyć sarmackiego kroju, Naszych kompleksjej i wszelkiego stroju, Bo w tamtym kraju w takich nie chadzają Sukniach, lecz inszy sposób w strojach mają. BorzNaw 76.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ po dwornacku chadzać, po męsku chadzać, po ślachecku chadzać, po usarsku chadzać: Ten wblawatach po usarsku chadzał. TrepNekLib 22. Po dwornacku skolnierzęm lisim chadzał [Ciachorowski]. TrepNekLib 55. NOWAKOWSKI [...] Po ślachecku w delurze chadzał. TrepNekLibDworz 251. A iak ze pyta Miller się Vbráłá [Lidora]? Czy nie po Męzku iako więc chadzáła? OblJasGór 116.

4. »o mechanizmach lub ich częściach: wykonywać właściwą sobie funkcję, funkcjonować«: Staw pod młynem Gołęmbiewskim, Niewod chadzał. Nic nie czyni teraz. OpisKról 475.

5. »przenosić się z miejsca na miejsce za pomocą wodnych środków lokomocji«: Mikołay [Czechowski] chadzał do Gdanska wodą ze Statkami Oycowskiemi. TrepNekLib 59.

6.przen. »pojawiać się, występować w ścisłym związku z czymś lub bez takiego związku«

◆ Związki frazeologiczne: ◆ nie w jednej sforze z czymś chadzać »nie być z czym związanym, nie występować razem z czymś«: Nie w iedney sworze miłość z wielmożnością chadza. OvOtwWPrzem 99.

7. »mieć jakąś wartość, znaczenie, znaczyć coś; być podobnym do czegoś lub różnym od czegoś«

a) »być najlepszym, mieć najwyższą wartość«:

Rekcja: wprzód

Z łacińskiego albowiem języka wywodząc Elear, znaczy się electus armiger, to jest, wybrany, wprzód oręże noszący. Tak, iż w cale zostawa władza słowa elu iaro w samym armiger, bo jeszcze za Dawida ś. wprzód zawsze armigeri chadzali. DembPrzew 15.