W TRAKCIE OPRACOWANIA Data ostatniej modyfikacji: 05.04.2023
CHART rzecz. m
Warianty fonetyczne: CHART, HART
Słowniki:
SStp, Kn, T, SWil, SW, SJP notują
SXVI (?), L (?) nie notują
Formy: lp M. chart // hart; D. charta; C. chartowi; B. uż. żyw. harta // charta; N. chartem; Ms. charcie; ~ lm M. uż. osob. charci; uż. nosob. charty; D. chartów; C. chartom; B. uż. nosob. charty; N. charty; chartami
Znaczenia:
1. »pies myśliwski, szybki i wytrzymały w biegu; rasa tych psów«: Myśliwcy upatrować zwykli, że jednego psa dobrego i psicę chowają do ustawnego rozpładzania gniazda, a po rączym charcie abo charcicy zrzadka leniwe szczenięta bywają. DorHipTur 32. My tak w myślistwie mieć chcemy, żeby każdy szczwacz miał swoje charty, któremiby nikt drugi nie szczwał jedno on sam. OstrorMyślTur 47. Iáko po długiej pracey zmordowáni Chárci się názad do smyczy wracáią: Kiedy iem zbędzie z polá prędka łáni/ Ktorą vgonić w chroście trudno máią. TasKochGoff 165. Chárt/ Canis venaticus grandior et agilior, Vertagus [...] Vertragus. Kn 63. Chart czarny stopy białe koniec ogona białego nazywa się [...] Kruczek. ArchRadziw 1638 184, 3. Gdy záiącá zoczy chárt w polu niemáłym/ Ten sobie zgonić życzy/ ow uyść z zdrowiem cáłym. OvOtwWPrzem 30. Desolatia wSląsku ze gdym wtych dniach ze psy był za granicą, tedy zaiący y liszek więceym nie znaidował iako wSamych wsiach, a iako zwierz chartom do wsi zbywa wpolu poszczwany tak e contra ludzie ze wsi do lasow uciekaią. OpalKListy 75. Są też Tatarowie myśliwi, chowają ptaki [...] Mają i charty kosmate. Konie mają bardzo dobre. KamDŁużDiar 382. Dał mi charta białego pan Platter, zowią go Junkier. ChrapDiar I 413. Kto mysliwy, po sniegu zwierza z charty tropi. PotWoj 37. Inszych psow [wydra] nielubiła y iak do izby przyszedł zaraz go wycięła choc by był nay rosleyszy chart. PasPam 252v. Charty były y piękne y rosłe. PasPam 256. Do myslistwa zas z charty mowiąć rozmnozyłęm był sobie gniazdo, chartow. PasPam 256. Kruk na de psy lata czasęm tez padnie na charcie. PasPam 256v. Przyiechał kto do mnie to Liszka po podworzu z chartami igra. PasPam 256v. Cosz gdy niedzwiedzia duzego się zdarzy, Poszczwac brytany: ten z zadu ow zprzodu, Charci w secundzie, y drobni ogarzy, A ia długiego niedaiąc rozwodu, oszczep w nimtopię. PotSyl 20. Wilka haniebnie wielkiego, kusego, szkody wielkie czyniącego, pod samą sadzawką żubrzycką uszczwałem gdzie siła hart Feruj dokazywał. ZawiszaPam 61. *Chien courant. Canis celer, ou cursor* [...] Chart pies prętkonogi. DanKolaDyk I, 303. Koło tego Miasta [Aleksandrii] [...] iest Ptak do pardw nászych podobny, nie látaiący, lecz pieszo biegaiący, ale taką chybkością, ze go charty ugonić nie mogą. ChmielAteny II 658. Sztuka psa ukraść, wyżła czy ogara, Charta, Brytaná, wszakże to psia para. DrużZbiór 462.
Ustabilizowane połączenia wyrazowe: chart szczwacki: Psiarnia na Charty Szczwackie z ławami wesrzodku. ArchRadziw 1638 184, 1. Regestr Chartow Szczwackich. ArchRadziw 1638 184, 4. ▲ chart legawy: Summa Summaru[m] wszytkich Psow Gonczych Brytanow, Pokurciow Chartow legawych Szczeniąt zniosszy w Komput uczyni [...] 145. ArchRadziw 1638 383, 3. ▲ chart maliński: Mereor vel tantillum za taką uczynnosc. Partesky Francuskich piesni takze posyłam od mego Gonfarona. a charta malinskiego srodze pieknego y kształtnego odeslę przes P. Gronowskiego. OpalKListy 499. ▲ chart podolski: Szubę przytym Sobolą/ y w iásnym Zegárek Krysztale Parę długich Bołduckich Iánczarek/ Imbraim pośle Bászy/ w hebanowych łożach: Y smycz chártow Podolskich w złoconych obrożách. TwarSLeg 70. ▲ pokojowy chart: Naprzeciw tey Izby Psiarnia Nowa na Pokoiowe Charty z ławami wesrzodku. ArchRadziw 1638 184, 1. ▲ chart postrzemienny: Charty mają mieć, nie możeli być wszystko postrzemienne, przynajmniej pilne, żeby się prędko do swego szczwacza wracali. OstrorMyślTur 53. ▲ chart pożary: Po natenczas wziąłem cudnych smycz chartów pożarych. ZawiszaPam 36. ▲ smycz chartów (sz. zm.): Szubę przytym Sobolą/ y w iásnym Zegárek Krysztale Parę długich Bołduckich Iánczarek/ Imbraim pośle Bászy/ w hebanowych lożach: Y smycz chártow Podolskich w złoconych obrożách. TwarSLeg 70. Chartow smyczow 1 1/2. ArchRadziw 1638 343, 4. P. Bobolecki tesz wział smycz chartow albo raczej charcic. OpalKListy 263. Trzydziesci ssfor masz w psiarni chartow kilkanascie Smyczy. OpalKSat 99v. Król niedaleko knieje stał, mając dwie smyczy chartów blisko siebie. LubSArtPol 227. Po natenczas wziąłem cudnych smycz chartów pożarych. ZawiszaPam 36. ▲ chart strzemiennny: Szczwacze, którzy chartów strzemiennych nie mają, mają też charty na smyczy pobrać, wszyscy w czas sobie zajeżdżać. OstrorMyślTur 49.
Związki frazeologiczne: uciekać jak przed chartem zając »uciekać bardzo szybko, w popłochu«: On [Dawid] Pan lat sześćdziesiąt maiąc Ucieka [przed Absalonem] w nocy boso, iak przed chartem zaiąc. DrużZbiór 112.
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: Więc się oba [towarzysze] ku drzewu posuną w zawody, Ale zwyczajnie rączszy przed leniwszym wprzody. Dlatego mu cug puścił, gdy ow w wielkiej chuci, Co miał urwać na ziemię ono jabłko zruci. A ten go łupiąc: Przykład oczywisty, rzecze: Że często chłystek porwie, chartowi uciecze. PotFraszBrück II 210. ● Y w łowy kto chárty prowádzi/ á chárci do kuchni wolą/ nie wiele náłowi. BirkNiedz 196. ● Bog sam widząc że z ciebie ni iemu świeca/ ni czartu ożog/ że/ pod pokrywką pobożności/ twey lubieżności szukasz; a (iák więc mowią) iednym charte[m] dwoch zaięcy gonisz. BujnDroga 71. ● Koń w dzielności/ Páchołek przy trunku/ Chárt v zaiącá. Iakim się raz pokażą, tákim ie długo rozumieć może. ŻabPol A3v. ● Chart pokorny/ ogarz łákomy/ wyżeł zwádliwy. RysProv II, 2. ● Inszy chárt porwie kotá, nie ten co dogoni. PotPocz 66.
Przenośnie: Iuż y wciekła Alekto ná iad on záżarty Pospuszczałá z Awernu nieścignione chárty: Iuż żywe pochodnie po Stambole siały Furye/ á mury się Száráiowe chwiały. TwarSLeg 56. ◼ WIdząc Lisá, z tákowym: ná grobie napisem? Szláchcić tu leży, co się pieczętował Lisem, Lezyć, rzekę, lecz żywy? czy nowinász mu to, Choć go ná polu chárty, rączemi uszczuto? PotPocz 107. ◼ Ledwie się z której strony zdaleka nieprzyjaciel pokazał, alić wnet do hetmanów supliki o którą chorągiew Elearów; to ich wprzód wypchano jak ogarów, a skoro Turki jak zająca wsparli, nie wiela za nim chartów wypuszczono, musieli sami pod obóz turecki doganiać. DembPrzew 46-47.
a) »element herbu wyobrażający charta«: Ma bydz [...] na Hełmie pucharta ż obrozą [w herbie Pobóg]. HerbOr 172. Na Chełmie Chart Zobręcą iezyk s pascęki Wywiesieł [w herbie Starża]. HerbOr 215. Filipowicz herbu Pobog, z tą iednak rożnicą, ze na hełmie kładą harta. NiesKor II 149. Na hełmie hart z obrozą z łapami do gory przedniemi, ięzyk z paszczeki wywiesił. NiesKor II 354. Korczak Herb [...] Korytyńscy pod wrębami [...] kładą Xiężyc iakby opasywał wręby, na hełmie głowa charta. NiesKor II 603. KRĘSKI herbu Nadelwicz to iest chart pod drzewem, iakieby zaś drzewo pola, iaki kolor, hełm iaki, y kształt tego herbu, nie mam wiadomości. NiesKor II 704.
Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:
Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa:
# Użycia metajęzykowe: # Gehet eigentlich auff ámi auss// sie wird aber auch offtmals abgekürtzet/ als: z Krolmi an stat z Krolámi mit den Königen/ z chárty an statt z chártámi mit den Windhunde[n]. DobrGram 145
[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]
Autor: WM