Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CHMIEL, *HMIEL

Słowniki:
notują

Formy: lp M. chmiel; D. chmielu; C. chmielu; B. uż. nżyw. chmiel; N. chmielem // hmielem; Ms. chmielu; W. chmielu; ~ lm D. chmielów; B. uż. nosob. chmiele

Znaczenia:

1. »roślina z rodziny konopiowatych, mająca właściwości lecznicze i konserwujące; Humulus; niektóre gatunki, jak chmiel pospolity (Humulus lupulus) są hodowane, a ich owoce są używane do wyrobu piwa«: CHmiel dwoiáki iest/ Siany ábo sadzony: drugi/ dobrowolnie rosnący/ ábo płonny. SyrZiel 1458. Mięso/ Ryby/ Kiełbásy/ Ptaki/ gdzieby kto wędzić chciał/ dla dalszego záchowánia/ chmielem á pokrzywámi ie podkurzáć. SyrZiel 1460. Chmiel/ Lupus salictarius [...]. Lupus salicti, Lupus reptitius. Humulus Acerno. vulgò Lupulus, Iunio. Officin. [...] Bryon scansile, Iunio. Kn 67. Na Mole [...] Fiolkowy korzen klasć miedzy szaty ted[y] molow nie bendzie. Tosz drudzy czynią, bagnem albo Hmielem szaty przetrzasajanc. GrodzMisc 127. Die Ruffendung [...] Chmiel der Hoppe/ o Chmielu o du Hoppe. DobrGram 131-134. Do intráty iákie wchodzą prewentá [...] z Skor bydłá rożnego rogátego, Owczárne[g]o, koni, y Dziczyzny, z Wełny, z Miodow, Woskow, z Siáná, z Czynszow, z Spow, y z roznych dánin chłopskich, z Chmielow. HaurEk 71. W rzeczách ostry smák máiących nie lęże się robak, iáko w chmielu, piołuniu, rozmárynie, láwendzie, y innych ktore dla molow między suknie kłádą. TylkRoz 160. Chmiel. (lupus salictorius) Hopfen. houblon. T III 115.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ tyka do chmielu:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Jako się mocno trzyma chmiel gęsty przy tyce, Tak i panna się trzyma przy swoim panice. SzymSiel 107. Wtenczas więc nie tak chmiel okręca tyki, Nie tak ściskają bluszczowe patyki Buki, jako-ć ja uobłapiam szyję I jako ust twych do woli zażyję. MorszAUtwKuk 271.

a) »owoc tej rośliny przypominający szyszkę«: Mówiliśmy znowu z niemi [ludźmi przystawa Głowienki], że strzelcy z słodem do dworu nie puszczają, a chmielu też przedawać nam nie chcą. NiemPam 238. Kiedy pies tak chromie że nie znać chromoty, znak to jest, że z gonienia i pracy wielkiej żyły mu schną. Na to trzeba parzenie czynić, na czczo dwa kroć warzywszy chmielu i sionnego prochu, owsa w piwnym occie; wyleczy tak psa do kilku dni. OstrorMyślTur 25. Oktawian Samborzecky zięć Babinski powiedzial. ze pijał takie miodi v Ciotki swey Panj Witepski co do njch trzi niedzielie we dnie y w noci nie przestaiąc chmiel warzono. AktaBab 29. Wo man nicht Wein hat; trinkt man das Bier: welches aus Maltz/ und Hopfen/ im Kessel gesotten. Gdzie niemász Winá piją Piwo: ktore z Słodu/ y Chmielu/ w Kotle wárzą. KomDobrOrb 141. Zbożá znowego ábo podczás tániości kupowáć, tákże Chmiele, y inne browárne necessaria, nie czekáiąc drogości. HaurEk 20. Powinność [...] Dziakło Żyta dziakielnego korcy 2, owsa korcy 2, a korzec ma być w garcy, chmielu 1/2 korca. PiotBrań 418. Przyday chmielu ná proch utártego tylesz masłá nie słonego, y wosku ile potrzeba. zrob máść, ktorą smáruy ták przełamane dzieci, iáko y rupture máiące. PromMed 161. Chmiel [...] wárząc w winie, álbo w piwie, co raz ciepło przykładáiąc pomaga. CompMed 312.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ kocioł do chmielu: ▲ kosz do chmielu:

2. »napój alkoholowy, zwykle piwo«: Chmiel nasz wystały i węgrzyn łagodny Jest znacznego wszytkich nas przywitania godny. Nie wadzi mu gęby dać, komu parno będzie, Tego wnetże za zdrowie dzban pełen dojedzie. MorszHSumSok 164. O CHMIELU Pytałem was niedawno, szlachetna drużyno, Co też jest mocniejszego: czy chmiel, czy li wino? InAcrSok 361. Solenniter nas tractował [pan Siemiątowski] y Zawrotną Mazowiecką prawie smołą częstował. Ztamtąd rozszedszy się iachaliśmy do Niemirowa, kędy przyjechawszy niemal, iusz godzin 2 w noc Ich Mście P. Panowie Oleśnickie, bardzo iakoto obłożone maiąc głowy chmielem, discomodowali. GollPam 23. Gdy najwięcej chmielu w zapustne ostatki Zażywaliśmy, azaż w tenże czas na klatki Wiejskie i na pałace pańskie z wschodniej strony Szturmowny wiatr i wicher wypadszy szalony, Odzierając poszycia, łupiąc domy z dachów, Prędko następujących nie był wieszczkiem strachów? ZimBSiel 154. Chmiel w Piwnicy iest w posiełku. A zálecon z tego bywa Aługi z Pány porownywa: Gdy chwalebnym wizerunkiem Wszyscy iednym piią trunkiem. KochProżnLir 191. Kędyż chmiel pijanego nie zaniesie człeka? Idę w gorę po wschodku, aż biblioteka. PotFraszBrück II 414.

# Użycia metajęzykowe: # Chmiel cienkusz czosnek czwartek czynsz dászek [...] in u genitivum terminant. WojnaInst 29-30 # Perdunt (e) in omnibus casibus, nomina bez, ceber, chrzest, flader [...] Excipiuntur poiec, bek, [...] przysiek sąsiek wiek áchtel bąbel biel cel chmiel. WojnaInst 32