Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: CHMURA, *CHMORA

Słowniki:
notują

Formy: lp M. chmura; D. chmory // chmury; C. chmurze; B. chmurę; N. chmurą; Ms. chmurze; ~ lm M. chmury; D. chmur; C. chmurom; B. chmury; N. chmurami; Ms. chmurach

Znaczenia:

1. »skupienie drobniutkich kropelek wody lub kryształków lodowych, które unoszą się w powietrzu na różnych wysokościach, widoczne jako gęsta mgłą; zwiastun burzliwej, złej pogody lub taka pogoda«: Morze się burzyło I wielką niepogodą i chmurą groziło. ArKochOrl 15. Chmurá/ burzá/ pochmurność/ Caelum turbidum, nubilosum [...] Nubilum [...] Dubium & impendens caelum. Kn 67. Wiátry [...] chmury z chmurámi zbiiáią; z ktorego otrącánia się chmur o chmury, łyskáwice y gromy pochodzą. OvOtwWPrzem 250. Z nocą straszniejsze Szły czarne chmury i - co dalej - większe Burze z trzęsieniem coraz przemijały, A przemijając ogniami łyskały Gwałtowne deszcze z siebie wylewając I barziej morze wichrami mieszając. BorzNaw 136. Z za Dniepru wypadła Z trzaskiem i łyskawicą straszna chmura nagła, Kiedy przed jej potopem i kamiennym gradem, Kędy kto mógł, uciekał. ZimBSiel 154. Wiosło [...] wziąwszy wałom mię dała [miłość] w moc i chmurze. MorszAUtwKuk 108. Z małey chmury piorun wChorągiew Hetmańską uderzył. HistBun 8v. Coż po Łodzi Łysemu, myślę: w Herbie chłopu? Podobno z pierwszym świátem, boi się potopu Znáć nie ufa ná chmurách záwieszoney tęczy. PotPocz 94. Chmury tey álbo inney figury y koloru nie mogą być uniwersalnym znakiem prognostykow, oprocz deszczu, gradow, piorunow następuiących. BystrzInfAstron N3. Do elementu wody redukuią się meteora wodne. Z ktorych piewrsza iest Chmura. BystrzInfElem T4v. Wprędce po zászłym Słońcu wiatr powstaie, Okropną chmurę szeroko rozwozi. DrużZbiór 358.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ dżdżowa chmura, dżdżysta chmura (sz. zm.): Lata [Perseus] po wysokościách, ná kształt dżdżowey chmory. OvOtwWPrzem 170. Jeśli się zejdzie [miesiąc] z Rybami rzecznymi, Zaćmi powietrze chmurami dżdżystymi. MorszAUtwKuk 157. Wielkiemu sercu: iako o tym słychac, Wiatry y dżdżyste posłuszne są chmury, A cosz fortuna, mnieysza od natury. PotSyl 36. ▲ gradowa chmura (sz. zm.): Na kształt gradowey, pełney gromu Chmury Zastępy się Poganskie walą ku nam z gury. PotWoj 79. Ten [język] srogie wichry i chmury gradowe, Ten i straszliwe grzmoty piorunowe Trzyma. MorszZWierszeWir I 445. ▲ marcowa chmura: Są [bogacze] jakoby marcowemi chmurami, które nikomu pożytku nie uczynią, słońcem są, a nikomu promieniem swoim nie świecą. SaadiOtwSGul 223.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ dzwonić na chmury »ostrzegać o zbliżającej się burzy za pomocą bicia w dzwony«: Na Dzwonice Rychwalską Piorąn Vderzył Ktory Dwu Chłopow Dzwoniączych na Chmury zabił, a trzeciego ogłuszył. KomonDziej 210.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● (war.) Z wielkiej chmury mały deszcz. VerdBłażSet 13. Elearowie polowali, z wielkiej chmury pogoda [nie doszło do bitwy]. DembPrzew 119. Mały deszcz chmury okropne spuściły. MorszAUtwKuk 204.

a) »element herbu wyobrażający chmurę«: IULIUS II. Liberator Jtaliae rzeczony Obrány Roku 1503. Ktory miał pro Symbolo słońce, chmurámi, ex parte przyćmione z nápisem; Post tenebras, spero Lucem. ChmielAteny II 155.

2. »kłąb, tuman, obłok czego«: Z dáleká chmurá z gęstego złożona Prochu/ nagle się stroną vkazáłá. TasKochGoff 248. Prowádzisz [do grobu] Oyczyzno Syná tákowego/ ktoremu strászne Aquilones dzdżem krwáwym/ grade[m] żelaznym/ chmurą ognistą párskáiące/ ná walecznych expediciach fortunnie rotmistrzuiącemu nic nie zászkodziły. WojszOr 199. On [Pilo] odemknie paszczękę rozdartą Chmurę krwi iadu pełną puszczaiąc na niego [Apollina]. DrobOpow 53. W roku 1339. po Niemczech, Węgrzech ták chmurami latałá szarancza, że wposrzod południa przyćmiwszy słońce, mrok czyniła. BystrzInfCosm G3. Gorąca tuteysze [w Indiach] extrá ordynaryine, wiátry temperuią, ktore z prochow ch[m]ury y tumány czynią ná powietrzu. ChmielAteny II 594.

3. »wielka ilość albo liczba czego, chmara, tłum, mnóstwo«: Las gęstych kopiy przeciwko nam stánie/ Chmurę strzał ná nas wypuszczą Pogánie. TasKochGoff 202. Deżdż, potem wiatr chłodny, chmurami przechodziły obłoki. ChrapDiar I 89. Ten grad [chmur] chmurę rozpędził chłopską; część jej wielka Poszła w zad, wywracając aż na dół Koziełka. ZimBSiel 159. Patrz niewdzięczniku, patrz na tego, który [...] Jest od podłego gminu gęstej chmury Jęty, związany, biczowan, stłuczony, Wsadzony nawet do podziemnej brony, Gdzie bywszy przez czas, znowu zmartwychwstaje. MorszAUtwKuk 198. Turcy Chmurą I Gory: y co rowien zalegli pod gurą. PotWoj 170. Czart [...] rzuca ná serce me gęste pokus chmury, Abym niemogł kiedy wznieść oczu mych do gury. DamKuligKról 213.

4.przen. »ponury lub zły nastrój, przygnębienie, smutek, zasępienie, gniew; wyraz twarzy odzwierciedlający taki nastrój«: On dziwny napoi z iadem skrytym pomieszany Co w nienawisc obraca ogien poządany Czyni, ze Angelika skoro obaczyła Rynalda, pogodną twarz chmurą zasłoniła. ArKochOrl 11. Chmurá tr. smęték/ Nubes tr. Cicer. et Horat. nubem pro tristitia vsurpat [...]. Kn 67. Tám y mgłom/ tám y chmurom/ támże y trwożącym Myśli ludzkie/ roskazał [Bóg] stać gromom trzáskącym. OvOtwWPrzem 6. A ieszce y nádzieią/ o żywocie nászą/ Nie zbyt się iest czym cieszyć. bo y teraz strászą Serce chmury. OvOtwWPrzem 22. A twoje jedno, dziewczyno, pojrzenie Wieczne południe w smutnych myślach rodzi I chmury tęsknic moich wypogodzi. MorszAUtwKuk 242. Więc wdzięczną mową z smiechęm pomieszan[.]m (Rozbiwszy chmurę zalęm zámieszaną Nasmutnym wzroku) nim co powiedziáłá Okolicznosci z siostrą zázywáła [Renata]. OblJasGór 61. Te obłoki, tak okropne twoie Y chmury Ktore z czoła gniewliwego, Wypusczasz, rozbiy proszę z Serca mego [mówi Lidora do Millera]. OblJasGór 120.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ być w chmurze »być przygnębionym, zasępionym, zasmuconym«: Wszytkie insze wesołosci Prawdziwie cie nie wzbudzą ani tez napełnią Lub czoło wypogodzą serce bedzie w chmurze. OpalKSat 82v.

5.przen. »zapowiedź niebezpieczeństwa, zagrożenia, nieszczęścia, klęski«: Gospodarzowi, jeśliby się kontentował półkwartałem, może go WM tentare, sin minus dajże WM na cały kwartał, a za też tym czasem te chmury wojenne uśmierzą się. ŁugowPodr 88. Jeśli teraz źle, nie tak zawsze będzie, Jeszcze się słońce spod chmury dobędzie. MorszAUtwKuk 118. Nawet samo Niebo grubemi nieszczesliwosci pokryło Chmurami że nikt nierzekł ze by na wiosnę mogło bydz dobrze w Oyczyznie naszey. PasPam 191v. Ale tego naprzod trzebá/ Żeby nam Niebá Krolá mężnego dáły: Bo bez Głowy Oyczyźnie naszey vpadek gotowy/ Nieprzyiaćiołom nie ták straszna oná Ośieroconá. Mieymy się wszyscy do zgody dla Bogá/ Dla Swiątnic iego/ dla Wiáry/ bo srogá Chmurá nád nami/ radzmy wskok o sobie/ W ták ćięszkiey dobie. MorszZWikTur D2v. To fortunae poculum [...] i podczás iáśnieiących pociech i podczás zaszłych nieszczęścia chmur uprzeymą przyiaźń Ieymości reprezentowáć będzie. PisMów II 242. Niech się na iaką rewolucyą zanosi, ktorą by snadno zawczasu odwrocić przez nalezyte prekaucye, rozumiemy ze ta chmura minie. LeszczStGłos 67.

6.przen. »ciemność, noc«: Wstáłá Iutrzenká á ciemności przeszły Teskliwe chmury z Nieba się rozeszły. TwarSDaf 49. Winiesiona [!] ona rybka na wierzch wody ięzyczek swoy ognisty y iakoby rospalony ukazawszy Nocne Namioty Ciemne Chmury iasnością rozbiia. HerbOr 498. Już na pół zbladły rumiane zorze, Przyjaciel wyszedł mój na podworze [...] Dzień świat ogarnął, chmury rozegnał, Mój namilejszy też mnie pożegnał. ZimSRoks 106. A wtym Jutrzenka [...] ciemne chmury okiem przenikając - Przed Lucyferem od morza wychodzi I piękną jasność po niebie rozwodzi. BorzNaw 197. Przydali się tez iak to chmury wstáią Zebiałey głowy w nocy niepoznáią. OblJasGór 39v. Tu [w niebie] zawsze iasność iednaką bez chmury Y niezna nigdy mgły wierch piękney gory. OblJasGór .

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ nocna chmura (sz. zm.): Phebus iásny vstępował/ Y chmury nocne/ świátło wyganiáły. TasKochGoff 252. On [Ormus] przyodziany płaszczem nocney chmury Nie zwykłą drogą lud lekki przebrány/ Zdrowo wprowádził miedzy mieysckie mury. TasKochGoff 266-267. Wiárá ś. Kátholicka Rzymska/ prawdziwe słońce iest [...] Mądrość tá księżycem iest; nocne chmury głupstwá/ ktore się przy młodzi wieszáią/ rozbiia. BirkOboz 41. ▲ chmura wieczorna: Jeszcze dojniki cicho stoją i owczarnie. A już wierzchem ich Febus pędzi swe poczwórne. Choćże potym za chmury skryje się wieczorne, Tu jednak późne zorze gaszą swe pochodnie Ostatnie. ZimBSiel 108.

Znaczenia niepewne:

1 a. 6: Chmurá. Nubilum, caligo Apsiniaukimas/ sublindimas. SzyrDict 30.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ dzwoniący na chmury »ostrzegający o zbliżającej się burzy za pomocą bicia w dzwony«: Na Dzwonice Rychwalską Piorąn Vderzył Ktory Dwu Chłopow Dzwoniączych na Chmury zabił, a trzeciego ogłuszył. KomonDziej 210.

# Użycia metajęzykowe: # Nomina g. f. si terminentur in a, formant diminutiva, a mutando in ka; ut [...] chmurá chmurká, misá miská, kártá kártká. WojnaInst 59