Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: HOŁDOWAĆ, CHOŁDOWAĆ, *HUŁDOWAĆ

Słowniki:
SStp (hołdować), SXVI (hołdować, ołdować), Kn (hołdować), T (hołdować), L (hołdować, ołdować), SWil (hołdować), SW (hołdować, ołdować), SJP (hołdować) notują

Formy: bezok. hołdować // chołdować; ~ cz. ter. lp 1. os. hołduję; 2. os. hołdujesz; 3. os. hołduje // chołduje; lm 2. os. hołdujecie; 3. os. hołdują // chołdują // hułdują; ~ cz. prze. lp m 3. os. hołdował // chołdował; ż 3. os. hołdowała; n 3. os. hołdowało; lm mos 3. os. hołdowali // chołdowali; nmos 3. os. hołdowały; ~ cz. przy. złoż. lp m 1. os. będę hołdował; zneut 3. os. hołdować będzie; ~ tr. rozk. lm 2. os. hołdujcie; ~ im. wsp. hołdując

Znaczenia:

1.polit. »składać komuś przyrzeczenie wierności, posłuszeństwa, uznawać zwierzchność obcej władzy państwowej, połączoną zwykle ze zobowiązaniami do świadczenia określonych powinności«:

Rekcja: komu czemu, bez rekcjiu; bez rekcji

Hołduię komu/ Vectigal pensito [...] Stipendiarius alicuius sum [...] aliud est Zhołdowáć. v. Podbiiam pod moc. Kn 225. Hołdownik co hołduié komu/. Stipendiarius alicuius [...] Tributarius alicuius [..] Vectigalis homo [...]. Kn 225. Obywatele do niego wyprawieli z podarkami posły [...] Darius rozumie ze mu Ta tarzy chcą chołdowac [...]. HerbOr 232. Niedługo Czekac gdy was W [tym] szeregu z nami obaczemy ktorzysmi przed ty[m] tak iako y Wy Chołdowali [...]. HerbOr 439. Przecię im to cięszka rzecz, y oczy im kluie, Ze mi ANADALUZYA ták wielká chołduie. CorMorszACyd 137. Y Cid, to wielkie imię, stánie zá dowody, Ktoreć będą á w rychle hołdować národy. CorMorszACyd 184. Hułduią Miástá niektore Turkowi. Es huldigen etliche Städte dem Türcken. DobrGram 489. Dlaczego też Car swoich do niego przysłał Kommisarżow, przed ktoremi on poprzysiągł na Chrest, y wszyscy oraz Kozacy, że iuż mieli wiecznie hołdować Carowi. HistBun 31. [...] a on by był zakazał Hanowi iednoczyc się z Kozakami y bardziey by przykazał Tatarom aby Krolowi Hołdowali y Chmielnickiego bić pomagali. HistBun 32. [...] widząc tedy Brandeburczyk ze się przy starym krolu swoim, ktoremu wiernie chołdował, nie utrzyma dla tego skłonił się do Traktatow, do ktorych mu Krol Szwedzki takowe podał kondycye [...]. HistBun 36v. Atoli domniemáć się godzi, że iáko teraz Ameryk[a], Afryka po części do rożnych należy Monarchow, ták y w ten czas rożnym z pomienionych dziesiąciu krolow, hołdowáć będzie. BystrzInfCosm H1v. Reszta Tartaryi iest sobie wolna, y naiemnicza, temu lub owemu chołduie państwu, według sposobnosći czasu y interesu. BystrzInfGeogr D2v. Obywatele w nich [prowincjach Georgii] Grecy Schizmátycy, chołduią Turkom. BystrzInfGeogr D4. Zrownáł był z ziemią to Miasto [Norymbergę] Henryk V. Cesarz, ze Oycu iego wiernie hołdowáło, a ták leźące [!] práwie lat 40. in ruinis, Konrad III. Cesarz restaurował, przyozdobił Kościołami, Budynkami, y swoią rezydencyą. ChmielAteny II 235. Hołduię komu [...] 2) zinsbar, unterworfen seyn [...] 2) étre tributaire; reléver, dépendre de qu. [...]. T III 453. Ztądżeć ono iest co Trogus Pompeius (iáko mamy v Iustyná lib. 2.) wyznał/ iże Scythom Azya 1500. lat przez Ninem hołdowała. DembWyw 33. Z ktorą [swoją córką Semiramis] posłał mu záraz tytuł Czárstwá Assyriyskiego/ to iest odległych áż zá Tygrem Syriyskich kráin: y vwolnienie od hołdow/ ktore wszystká Azya Scythom krolewskim od pułtoru tysięcy lat iuż hołdowáłá/ iáko Trogus libr 2. vczy. DembWyw 68.

◼ Przenośnie: ◼ Iedynowładcá Pan dziś tryumfuie Z-śmierci/ ktoremu piekło iuż hołduie: Wydaiąc święte więźnie zátrzymáne Cne Pátryárchy od wiekow wybráne. PisMów II 364.

2.polit. »zmuszać kogoś do uznawania zwierzchności obcej władzy państwowej, połączonej zwykle ze zobowiązaniami do świadczenia określonych powinności«:

Rekcja: komu czemu, co

Wyiachawszy zas ztey Wyspy po roznych Morzach z Woyskiem swym flotował, y rozne Narody Morskie y Pomorskie częscią dobrowolnie poddane, częscią gwałtownie zawoiowane władzy Rzymskiey hołdował. SzołHist 4v. [...] kiedy oprocz własnych sił naszych woiennemi okazyami barziey umocnionych nizeli zwątlonych tak wiele nam postronnych Narodow z Woyskami swoiemi hołduie, kiedy nigdy nieprzewierzona y ze mną krwią Przodkow moich zpowinnowacona fortuna przy niewinnosci naszey statecznie obstawac obiecuie [...]. SzołHist 9. Hołduię komu [...] hołdować sobie kogo. 1) sich huldigen lassen [...] 1) se faire rendre hommage [...] 1) hołdował sobie nieprzyiacielskie miasta [...]. T III 453.

3. »okazywać poważanie, szacunek, uwielbienie«:

Rekcja: komu; bez rekcji

Domyślił się Philozoph/ że odźwierny dla vbogiey suknie nim pogardza; pożyczywszy kędyś száty drogiey/ prosto idzie do páłacu/ háyducy odstępuią/ odźwierni drzwi y pokoie otwieráią/ wszyscy witáią/ szánuią/ hołduią: ále on áni ná páná onego/ áni ná goście pátrząc/ szátę onę w ktorey przyszedł/ cáłuie y raz y drugi raz. BirkNiedz 223. Zá co procz miłego v Potomności wspomnienia/ y sławy nieśmiertelney/ procz wieczney y wysokiey Korony w Niebie/ wprzod benefacti dulcem conscientiam odnosić będziesz/ á potym miłość ludu powierzonego/ y z niey pochodzące ochotnie y dobrowolnie posłuszeństwo/ gdy káżdy z tąd dobro y szczęście swe vznawáć będzie żeć hołduie/ orazcię názywáiąc y Pánem y Oycem. OpalŁRoz M3. Hołduię komu. 1) einem huildigen [...] 1) faire hommage; rendre hommage à quelqu'un [...]. T III 453.

4. »być zwolennikiem, wyznawcą czegoś, podporządkowywać się lub coś czemuś, być posłusznym komuś lub czemuś; lubić coś, podziwiać, ulegać fascynacji czymś«:

Rekcja: czego; komu czemu; pod czym

Wolałem duszy moiey na zgube Chołdowac Wolałem Boską zemną przyiazn profanowac Ale Boze łaskawy przebacz z twey litosci [...]. KodKon 146. Ludzkie łakomstwo wtaką wprawieło sromote; Na taki [als] zołnierską pobudzieły rote; Niechce tedy łakomstwa na wieki hołdowac [...]. KodKon 152. Gdzie nikt hołdowáć y posłusznym bydź nie chce/ tám Pánem nie będzie y ten/ kto się nim urodzi. OpalŁRoz 54. Dobrze mowił choć nie Chrześciáński człowiek Cycero: Ten ktory się káżdey godziny obawia śmierci y spodziewa/ niemoże nigdy bespiecznie sobie wygadzáć/ ále wszytko duszy hołduie/ y vmieráć dobrze pomyslawa. OkolNiebo 40. SErce ludzkie ná świecie nigdy nie prożnuie, Komukolwiek przez miłość vstawnie hołduie. BanHist 29. Kon Słoncu Hołduie Nie temu Co na niebie ale co na Ziemi promieniami godnosci Woczi ludzkie biie, pie kni Widok Słonce na koniu! HerbOr 414. Przy tymze Kościele mieszka niemáły poczet Zakonnikow/ pod tegoż Regułą wielkiego Pátryárchy Benedyktá ś. hołduiąc [...]. PruszczKlejn 83. Któż gładkości nie hołduie? Kogóż ona nie zwojuje? Jej Jupiter władogromy, Jej służył Wulkanus chromy. ZimSRoks 120. Oczy, serce wam hołduje I tym się psuje; Kto kiedy dla własnej szkody Służył panu, nie w nadzieję nagrody? MorszAUtwKuk 279. [...] przypędzeni mieczem [przestali] nocowac Amazonki zpasterzmi, koniecznie hołdowac Gdy musiały małzonkom [...]. DrobOpow 129. O iáko krwáwo práwie/ świátu hołduiecie; A Bogu nie przestánnie/ nędzne pászuiecie! ŁączZwier B. Wszak to Bóg sercy kieruje! różne dary im daruje: Bo jedni Marsa traktują, drudzy Wenerze hołdują. StanTrans 116. [...] Niemáło Mężow w wierze sstáło się chwieiących, A drudzy, ktorzy srogich mąk cierpieć nie śmieli, Hołdowáć bezecnemu roskazu woleli [...]. DamKuligKról 5. Wprzod Słońce bieg swoy stráci, Wprzod swiát będzie nowy. A niż ia Krolu będę woli twey hołdowáł, Y w teyze niezbożności z tobą konwersowáł [...]. DamKuligKról 11. Kręci się Szatan, iák piskorz w więcierzu, Poczuwszy woysko, że to są nie żarty, Ze z nim Forteca słabieje w przymierzu, do każdey Brámy da sowite wárty, Obywatelom pod gárdłem zálecił, Zeby się żaden przy Bramach nie świecił, A náwet z murow, z wáłow nie zazierał, Ná te postrachy, áni sobie życzył, Wiedzieć woysk komput, áni się nápierał, Ciekawą chęcią by szwadrony liczył, Mnie się trzymaycie rzecze, mnie hołduycie, To, co widzicie, okiem posponuycie. DrużZbiór 403-404. O toż masz iawny dowod Narcyssie zuchwáły Ze miłości w daninie, hołduie świat cáły, Czuią ludzie, czuie zwierz, czuie to, co zyie, Moc Páni, z ktorey włádzy nikt się nie wybiie, Porzuć upory, Zażyi pokory. DrużZbiór 526.

5. »zjednać sobie kogoś; podporządkować sobie kogoś, zniewolić kogoś«:

Rekcja: kogo co

Godzieneś wielkiey dzięki ode mnie cny Pánie Zá chęci twe/ y ono łáskáwe stáránie, Ktoreś też o mnie czynił: czymeś mię ták sobie Zniewolił: iż też y ia muszę służyć tobie. Ták ty sobie ludzkością swą ludzi hołduiesz Záwżdy: Bo ią káżdemu/ znácznie okázuiesz. Nie brákuiesz w osobách: lecz w rownym sposobie/ Vbogiego z bogátym vmiesz wáżyć sobie. RoźOff A4v - B. [...] Ty [Kupidynie] sámego Iowiszá/ ty y morskie Bogi/ Y tego/ co nád Bogi ma władzą ziemskiemi/ Okracasz/ y hołduiesz/ strzałámi swoiemi. OvOtwWPrzem 197. W teyże też Krolewska/ zgrái/ byłá żoná/ Odpráwiániem táiemnych ofiar zábáwiona: Ktorey łoże/ prozne bydź/ chytra mámká czuiąc/ A podpiłego winem/ Cynirę/ hołduiąc/ Ozwáłá mu się/ z piękney pánny náráieniem [...]. OvOtwWPrzem 411. Hołduię komu [...] hołdować sobie kogo [...] 2) gewinnen, verbinden, einnehmen [...] 2) gagner, captiver, obliger qu. [...] 2) hołduię sobie serca; zhołdowałeś nas. T III 453.

6.przen. »sprzyjać, wspierać«:

Rekcja: komu czemu

Scisło w innych páństwách szczęściu/ ścisło pokoiowi/ ścisło tákiemu ánimuszowi/ ścisło tákiey odwadze/ więc te wszytkie do Máiestatu y do berłá Krolewskiego konspirowáły: áby tám Naiásnieyszemu WLADYSLAWOWI IV hołdowáły: áżeć iuż hołduią/ toć y szczęście/ y męstwo/ y odwagá kárki swe schyla. WojszOr 14 - 15. Więc się nie dzielmy, boć hołdować musi Chęć, myśl i serce - to i wy [oczy] - Bogusi. MorszAUtwKuk 59. Ale ty mścij się mej szkody, twej wzgardy, I państwem, które nad nami masz, hardy, Napełń ją ogniem, niech i ona czuje, Że kiedy świecisz, każda-ć rzecz hołduje I każda, lubo odporna, jako ty Błyśniesz na niebie, zapada w zaloty. MorszAUtwKuk 155. Sámey tylko sławy/ ktora cnocie wiecznie hołduje/ za den wiek z swojey zkássowáć nie może pámięći. DobrGram 485. Miechayże tedy iáko poczęło szczęście W. M. M. P. zamysłom hołduie [...]. PisMów II 164. Niezwyczayna [fortuna] unizonym zbyt Dobrowolnie hołdować kredensem [...]. MikSil 81. Niech ci Parka wiek długi złotem wątkę [!] snuje, Tegoć miłość wrodzona zprzyia y hołduie. MikSil 158v.

Znaczenia niepewne:

2 a. 5: Hołduię komu [...] hołdować sobie kogo. 1) sich huldigen lassen. 2) gewinnen, verbinden, einnehmen. 1) se faire rendre hommage. 2) gagner, captiver, obliger qu. 1) hołdował sobie nieprzyiacielskie miasta. 2) hołduię sobie serca; zhołdowałeś nas. T III 453.

# Użycia metajęzykowe: # Verba, quae aliunde originem habent, derivantur partim à nominibus, partim à verbis. A nominibus descendunt: cukruię, drukuię, dziuráwię, dzwonię, hołduię, koronuię, krzyżuię, kwituię, myślę, obiáduię, pánuię, szpuntuię, szrubuię, szturmuię, tryumfuię etc. WojnaInst 69