Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp (cnota, csnota, cesnota, cestnota, cstnota), SWil, SJP (cnota) notują
SXVI (?), Kn (?), T (?), L (?), SW (?) nie notują

Formy: lp M. cnota; D. cnoty; C. cnocie; B. cnotę; N. cnotą; ~ lm M. cnoty; D. cnót; B. cnoty

Znaczenia:

1. »prawość, szlachetność; ogół dodatnich cech«: Złoto w ogniu zniszczeje, jedwab mól zepsuje, Cnota tylko, ta w barwie swojej nie blakuje! VerdBłażSet 11. Bo Cnota za bogactwy nie tak nasliaduie Nie iest Sliachcic pąn Chłopus choc pieniądze czuie. TrepNekLib 12v. Więc oraz na ruszenie Pospolite Wici Wychodzą natych wszytkich ktorzy są okryci Przywileiem szlachectwa: aby nie w Imieniu Nie w herbie tylko swoim: Lecz natymkamieniu POkazali ze przy krwi iest wrodzona cnota Naktorym brantownego doswiadczaią złota. PotWoj 33. Teraz że MSCi Panowie komu Bog y Cnota miła zamną. PasPam 107. Lepsza podobno Smierć bydz nie może nad tę ktora kogo przy niewinnosci potka za cnotę y miłość Oyczyzny. PasPam 137. Nie była by Swiatu wiadoma Cnota gdy by iey rozmaite nie wyprobowały adversitates [przeciwności]. PasPam 149av-159. Mąmy probę twoiey Cnoty. PasPam 150. Wspomniawszy na Cnotę y pocciwosc y przeciwko Oyczyznie wielkie merita [zasługi], Xcia S. Pamieci Hieremiego Wisniowskiego [Wiśniowieckiego]. PasPam 232v. Cieszy się Orzeł Polski że Syna takiego Ma Cnotą y postępkiem sobie podobnego. PasPam 269v. Pioro konkurruie. Do Herbow Domu twego [...] Bo wnich odwagi Męstwa y Siły Z tych Requizytow Męska Combinatur [składa się] Cnota. PasPam 270. Szczyrość i cnota Bez przysady nad wszytkie brantowniejsza złota [...] w nim [domu Denhoffowskim] się znajdowała. MorszZWierszeWir I 509-510. Bękarci. [...] Jakożkolwiek się rodził [bękart], kiedy cnoty będą, Niech rodzicy przed prawem bykowe odbędą. Świat się tym hydzi, ale Bog z każdego ciała Przyjmie duszę do nieba, byle cnota chciała. PotFraszBrück II 409. Nie od Noego? niech Herb, kładzie od Adama. Lepszy nowy, komu go Cnota nada sama. PotPocz 51. Wzdyć jeszcze staropolska cnota w nas panuje i prawdziwych Polaków widok abrysuje Zamoyskich, Ossolińskich. DiarSejm 326. Niech Koziorożec z strzelcem patrzy krzywo, Niech kondemnaty ogłasza co żywo, Przecię Śreniawa z wolnością popłynie, A cnota polska i w niebie zasłynie, Wszak czworo nieba straszydło wydało A na sąd straszny approby im dało. OdRokLub 110.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bogáctwá teraz przodkuią/ Cnoty iem vstępuią. KnAd 31. ● Bogactw przybywa/ cnoty vbywa. KnAd 30. ● Lepszá cnotá niż bogáctwo/ Tugend ist besser denn Reichthumb. KellGram 190. ● Lépsza cnotá wé błocié/ niż niécnotá ẃe złocié. KnAd 447.

2. »przymiot, zaleta«: Dotrzymuiesz woysku parolu [...] ktora cnota w kozdym Człowieku chwalebna iest. PasPam 144. Wolę rzeczom moim attendere [poświęcić uwagę] niz umierać patrząc natak iawne Scelera [zbrodnie] y powiedać zeto cnoty. PasPam 195. Dawno by zgasły cnoty y Herkulesowe Gdy by ich nie wzniecały Pisma Homerowe. PasPam 274v. Foritudo Bellica [męstwo wojenne], To Ludziom sprawuie Ze im y insze Cnoty tak Akkomoduie. PasPam 275. Tys Rotmistrzem, cnoty są twoia kompania Nigdy Sława skomputu takiego niemi[j]a Tak sforną kompanią kędykolwiek czuie Tam się bawi tam miszka tam poruczniku[ie]. PasPam 275. Cnota iaka, y dobry uczynek te są ktore w zwyczay (gdy przyidą) powinny się obserwować pod grzechem, ale nie złych rzeczy praktyki; naprzykład nikt nie pokaże; żeby Kościoł S. Katolicki autentycznie kazał, oleynym pościć postem Polakom. JabłSkrup 84-85.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Sytość zdrowiu i cnocié szkodliwa. KnAd 1124. ● Dość bogáty/ kto w cnotę nie ubogi. DobrGram 569. ● Cnotá w czerwieni chodzi. RysProv I, 10. ● Lepszá záwsze iest Niska z Cnotą chata. Niż Wysoki z Fortuną Pałac. LubSŁapAdw 107. ● 385. Jugend und schöne Gestalt stehen wohl zusammen. 385. Cnota y Grzeczność dobrze się stosuią. MalczZebr 95. ● 409. Schöne und Zucht ist selten bey einander. 409. Grzecznośc y Cnotá rzadko się pospołu znayduią. MalczZebr 97. ● Wstyd w młodym człowieku Cnotá/ á w stárym Niecnotá. RysProv 86. ● Cnotę dość pochwalić/ á daley nic. KnAd 84. ● Cnotá samá się záleca. Sámá sobie dostátnia i płátna. KnAd 82.