Słownik XVII wieku

Słowniki:
notują

Formy: lp M. czas; D. czasu; C. czasowi; B. uż. nżyw. czas; N. czasem; Ms. czasie; ~ lm D. czasów; czas; B. uż. nosob. czasy; N. czasy; czasami; Ms. czasiech

Znaczenia:

1. »wyodrębniony okres, gdy coś się dzieje«: Powszystek czas moiey słuzby w iego Dywizyi nieuciekałęm tylko raz. PasPam 52. W krotkim czasie y tam za niemi przepłynęła. PasPam 72v. Wszystek Ludzi wybor temi czasy z gruntu wyginął. PasPam 110v. Chciałęm bydz w związku [...] ale przez kilka czasow subterfugiebam [wykręcałem się] iakom mogł [od przysięgi]. PasPam 120. Aniepodobniey by się to zatrzymac tym Assygnacyiom doszczęsliwszych czasow a teraz nasze uspokoić interessa. PasPam 185. Wszystkich tych ktorzy iakięm kolwiek sposobem przez wszystek czas Panowania naszego nas urazili przyimuięmy do Czci. PasPam 210v-211. Woyskom oboyga Narodow przerz te czasy ptzy boku naszem zostawaiącym [...] daięmy assekuracyią. PasPam 212. W Stąpiłem na czas krotki kłaniac WMMPaniey. PasPam 222v. Dziwowali się Ludzie temu bardzo, mowiąc że to pierwszy przykład, tych czasow ze by kto wdowę biorąc miał pogardzać iey Largicyią. PasPam 226. Wolał bym Swynie paść przez ten czas [...] Nizeli nad takiemi Ludzmi miec kommęndę. PasPam 239v. Poszedł zochotą lubo tam cały prawie czas przechorował a potym y umarł na Usłudze Oyczyzny y zaszczycie całego Chrzescianstwa. PasPam 276v. Zwali te Miasto Starożytni Obywatele Diospolium, toiest Iovis Urbem ieszcze przed Alexandra czasami. ChmielAteny1755 I 408.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ czasy apostolskie (sz. zm.): Stały ieszce y onych czásow Apostolskich/ Ty Chábulskie Kuźnice w dolinách Libáńskich. RoźOff B4v. Zwyczay ten máią od Apostolskich czásow/ [...] w kościele Bożym záchowány/ Ruś y Grekowie/ w Liturgiey swoiey/ iż kiedy máią ludzie iść do kommuniey świętey/ tedy wprzod wynidzie Diákon ná pośrzodek kościołá [...] obrociwszy się do ludzi twárzą/ mowi głosem do nich: Sancta Sanctis. StarKaz II, 79. ▲ bałwochwalcze czasy: ▲ czas astronomiczny: ▲ czas adwentowy:

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jest czas »jest możliwość«: Uchoc WSC puko iest Czas. PasPam 175. ◆ nie ma czasu: Niebrano zywcem nic bo nie było Czasu bawic się tak wielką potęgą Nieprzyiacielską. PasPam 108. Rzecze Woiewoda MSCi Panowie [...] mostow tu budowac niemasz czasu. PasPam 112. ◆ mieć czas: PasPam .

2. »chwila, moment«: Ofiaruyciesz swoie teraznieysze actiones [czyny] w Nadgrodę iutrzennego Nabozenstwa ktore zwyczaynie o tym czasie idprawiemy. PasPam 58. Teraz iuz nas y czas sąm excludit [rozłącza] WSmość chciey do swoiey odeść Stancyiey. PasPam 142-142v. Nizwli by posprowadzano Senatorow Roznie pomiescie stoiących Siła by to czasu wzięło. PasPam 146. Niewiem czy zyie do tego czasu. PasPam 182. Od tego Czasu Nieborakowi Gosiewskiemu począł się pogrzeb gotowac. PasPam 185. Dopewnego czasu poczekali. PasPam 216v. A tu wre iako wgarku. To Leda Materyika choc Lekka zabrała czasu godzinę y drugą. PasPam 243. Starąm się o Audientią ktorey otrzymąwszy praefixionem [z oznaczeniem] Czasu. Mowię do krola tak. PasPam 283v-284.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ pogodny czas »moment dobrego humoru«: Nie smiałem się narazać [...] Tak tylko nawiasem nadsłuchywałęm upatruiąc pogodnego czasu bo tak z Panami trzeba zawsze. PasPam 286.

3. »odpowiednia chwila, sposobność«: WMMPanow et Specialiter [zwłaszcza] starszych Braci naszych iest to Gloriosum opus [chwalebne dzieło] zrście wynalezli sposob y upatrzyli czas do Windykowania zasług naszych. PasPam 121v. Będzie na to czas uspokoiwszy da Pan Bog Woynę tak straszną Turecką. PasPam 243. Ordynuie tedy odiezdzaiąc że by iak czas przyidzie Zona iego zaiechała y Mnie dobra oddała. PasPam 248v-249.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ : ▲ czas białogłowski »miesiączka«: MENSTRUES [...] Menstrua muliebria [...] MIESIĘCZNY krwotok białogłow miesiące czas białogłoski [!]. DanKolaDyk 252. MOIS [...] Mois des filles & des femmes, [...] Menstrua orum. [...] Miesiące czas białogłowski co miesiąc im przypadaiący. DanKolaDyk 271. Te przyczyny [hektyki] naygłownieysze są: piianstwo z gorących trunkow pochodzące, cielesność niepomiarkowana, nagły y wielki gniew, nieostrożne zażywanie w febrach skorki China de China, nagłe zatamowanie cieczenia krwi znosa, chrachanie krwią z płuc się rwiącą haemophtysis nazwaną; zatrzymanie czasu białogłowskiego, lub hemoroidow, albo biegunki. BeimJelMed 170.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ czas nie pozwala na coś komuś »ktoś nie ma czasu na coś, ma zajęty czas czym innym«: Zacną Woiewodztwa Mazowieckiego porodzili się Szlachtą ktorych urodzenie choc bym wywodzic chciał niemogę bo mi niepozwala czas. PasPam 86v. ◆ w boży czas: ◆ czas zamierzony: ◆ wynaleźć sobie czasu do czego »zyskać na czasie«: Wynayduię [...]. wynaleść sobie czasu do czego. Zeit gewinnen. trouver du tems; posser le tems avec épaule; gagner du tems. T III 2702. ◆ naprzykrzyć się czasowi:

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Czásu pogody/ boy się wiélkiéy wody/ ábo náwałności. KnAd 122. ● Dobry záwsze czás dobrzé czynić/ oyczyzny bronić/ etc. KnAd 186. ● Nie broy Ráchemberku/ przed czásem zginiesz. RysProv IX, 7. ● Choć ludzi jest gwałt a o człowieka czasem trudno. PasPam 249v. ● Strách pod czás gorszy niż sámá rzécz. KnAd 1355. ● Ból zá czásem ustáié. KnAd 42.