Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »patrolowanie terenu, zwiady«: Tymczasem bitni Elearowie ustawicznemi czatami męstwa swoje oświadczając, codzień prawie języki nieprzyjacielskie [...] przywodzili. DembPrzew 29. Przy Krakowie po różnych miejscach ludzi luźnych zwykło się bawić niemało, którzy sposobne miejsca mając, w nocy na czaty wypadają i rozboje czynią. AktaKrak II/1 219. Ostrozniey potym Swoie odprawuią czaty Maiąc z sobą Dragony, y lekkie Armaty. PotWoj 50. Ani proznowali Kozacy: y co nocne odprawuią czaty Dzis mu [Wezerowi] pozagwazdzali, wielką część Armaty. PotWoj 189. Prowadzono zczat wszelakich Prowiantow wielką obfitość bydeł dosyć owiec. PasPam 54v. Nietrudno było o płotno bo ich wozili z Czat podostatkiem. PasPam 57. Kon drogę do Domu pamietał bo często tamtędy chodzili iak to zwyczaynie na Czatę nie Gosciencem ale Manowcami iezdzą. PasPam 177.

2. »odział wojska wysłany na zwiady, podjazd«: [...] z tych [rycerzy] połowicę wypráwiono było czátą przećiwko Iwánowi Sołtykowi/ ktory rebellizowawszy Krolowi Ie[g]o Mśći/ potężnie gotował się przyść ná odśiecz Smoleńskowi [...]. RekupSmol Aijv. 13. Hospodár ná ktorego wiádomośćiách y relácyách we wszytkim polegał I. M. P. Kánclerz/ solicytował pilno I. M. PP. Hetmánow áby Czatę iáką dobrą potężną posłáli pod Tehinię ná Budzak/ gdzie iáko on powiádał/ nieprzyiaćiel niewiádomy o nászym woysku/ y bespieczen śiedzi/ gotowośći żadney nie máiący: gdzie powiedział iż y Szkinderbaszę łácno zbieżeć będzię [!]/gdyż trzy stá ludu więcey przy sobie nie ma/ Gálgá też ieszcze zá Dnieprem etc. SzembRelWej Av. Zrozumiawszy iż już Elearowie chłopislausów znieśli, tak gęste czaty w puste wsie okoliczne puścili, iż rzadka chałupa [...] była, do którejby [...] nie szturmowali [żołnierze cesarscy]. DembPrzew 70-71. A w tym Mieleszkowi wtąż y Doroszenkowi/ Z chorągwią kazano iść iáko Rothmistrzowi. Zácżym Mieleszko z pierwszą czatą się złącżywszy/ Choćimierskiego wzdánia w tym się porádźiwszy, Záżywáli woiennych sposobow chcąc nábyć Ięzyká/ lecz od kupy nie mogli wywábić. DobrociesRel B2. Szwedowie narobiwszy sobie spławia kilkanaście z drzewa wielkiego, we trzech tysięcy puściwszy się Wisłą, Nowe miasto czatą ubiegli i dobywszy dostatki wielkie, które tam wojsko zostawiło było, pobrali i rotmistrza pieszego. DiarKwarKoniec 41. [...] chyżo z dobrym sercem do tego Chłopskiego woyská poskoczyli/ y czatą ich straż vbiegszy náde dniem siedmią set on oboz mężnie żadnego nie żywiąc wyścináli/ y zdobycz nieoszácowaną mężnie wziąwszy/ z wielkim weselem/ rádością/ y z srogą żywnością/ wołow/ krow/ koni báránow/ owiec/ kur/ miąs gęsi/ máseł/ do Cesárzá przyiecháli [...]. NowinyMosk B3. Prosili bardzo że by nieiezdzić Bo się bali że by ich Brandoborskie czaty nieinfestowały. PasPam 64. Na coscie poszarpali naszę czatę y kilku Towarzyszow obcieli? PasPam 155v.

3. »posterunek«: [...] z ták gromádney kupy y wielkiey/ z Seynem Hetmánem nie wyszło z obozu tylko dziewięcTysięcy y pięć set/ á sto sześćdziesiąt tysięcy zgineło/ to w sámym Oboźie y w ostrożkách pod Smoleńskiem/ coż gdzie indziey ná czatách/ w miástách/ w zámkách/ po wsiách po ostrogách/ po lasach/ po puszczách/ po gorách/ po lochách/ tak od nászych Polakow/ od Kozakow Zaporowskich/ iako y od Tátárow/ rzecz tego niezliczona zginęłá [...]. NowinyMosk A2. Czeladz nąm na Czatach porywano, y zdobycz odbierano. PasPam 61v. Krótko mówiąc, po długiej namowie i oni Poszli radzi nieradzi na czatę dragoni. PotFrasz3Kuk II 526.