Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »górna część twarzy«: Tu Cesarz sam swą osobą/ chłop śrzedni/ vrodźiwey twarzy/ pełney brody cżarney chędogiey/ ocżu czarnych własny iák nász niegdy nieboszcżyk Pan Oborski/ ktorego ná Rokoszu pod oko kopiją przebito ná wylot/ w cżerwoney axamitney ferezyey/ kołnierz soboli długi/ w zawoiu wielkim wysokim kosztownym/ dwie kićie wiszące mierne po bokách/ miedzy kitámi po iednym pierzu żoráwim białym dziwnie y cudownie szerokim/ zapony kosztowne rubinowe/ koń cudny ćisáwy/ v ktorego ná cżele trzy biáłozorze nożyki cudne z zaponą kosztowną [...]. StarWyp C2v-C3. [...] Tenże koń ceny niezwyczáyney/ z srebrnemi podkowámi/ pod kitą/ ná czele roża rubinowá: koncerz złoty suto rubinámi/ y turkusámi ták sadzony/ że prożneg[o] mieyscá máło co znáć było. WjazdPar a4. Tnę go przez czoło dopierosz zawoła pozałuy. PasPam 95. I póty się niedobyty bronił, aż pałac z nim zapalili, i dopiero jak balki przepalone padać poczęły, z których jedna uderzyła go w czoło, poddał się. ZawiszaPam 304. Muszą się wprawdzie przez kondycyją rzeczy ludzkich w tak znacznej liczbie znajdować i źli, bo nikt sumnienia nie czyta na czele, zwieść się obierający mogą. KonSSpos 212.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ czoło bitne:

2. »przód, front«: Szykow zdaleka nigdy nielustruie Ale pnie się na Czoło Frontem się nadstawi. PasPam 270.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ w czole »z przodu«: Skoczemy tedy natych co nąm w czole. PasPam 59v.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ wyniosłe czoło: Naprzod dno było nieiáko płáskátsze/ niżeli v nászych/ dla tego/ áby ná brodách y mieliźnie/ po odeszćiu náwałnośći/ mnieyszą miáły trudność/ czoło też bárzo wyniosłe/ iáko y tył wszytek/ burzliwośćiom y szturmom gwoli/ máterya dąb/ z tey miáry/ áby ná wszelki niepokoy y gwałt morski/ trwalsze y bespiecznieysze były. CezWargFranc 62. Wyniosły [...] wyniosłe czoło. hohe Stirne. un front relevé, large. T III 2703.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ wstyd zrzucić z czoła »pozbyć się wstydu«: Obráliście Zygmuntá, rzekszy prawdę zgoła, Wyprosili u Oyca wstyd zruciwszy z czołá. PotPocz 31. ◆ wstyd zetrzeć z czoła »pozbyć się wstydu«: wstyd starł z czoła. er hat eine unberschämte Stirne. il a bû toutes ses hontes; il n'a plus de honte, il a renoncé à toute honte. T III 2640.

CZOŁEM
w funkcji wykrzyknika

Formy: czołem (zleksykalizowana forma N. lp)

Znaczenia:

»pozdrowienie powitalne, pospolite w wojsku«: Mowi do tego kosciuszkiewicza wstawszy, Czołęm MSCi Panie Hetmanie, Towarzysz odpowie czołęm MSCi krolu. PasPam 83. Wchodzę do izby Czołęm, Czołęm. PasPam 155. Iedzie Mazepa potkawszy się czołęm, czołęm. PasPam 176v.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]