Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »moneta o wartości czterech groszy«: A to co jest? Iest to pułtorak/ trzećiak/ cżwartak/ piątak/ szostak. Albo nie znasz pięniędzy/ ty błaźnie? VolcDial 31. Czwartak, przypisany księciu Imci Krzysztofowi Radziwiłowi, wojewodzie wil. i hetmanowi w. W. X. L. Szukałem upominku w nędznej gaździe swojej Dla ciebie, zacne książę, lecz w chudobie mojej Prożnom miał na bogatsze przesadzać się dary. Przyjm z łaską od chudego i ten czwartak stary. Nie gardź czwartakiem; dobrze naonczas bywało, Poki nam jeszcze starych czwartakow stawało. NaborWierWir I 283. Tákże Czwartákow onych Augustowskich ná Gránicách Niderlandzkich około Mástrychu álbo Tráiektu w Kliwiey nád Mosą Rzeką bárzo wiele/ ták iż tám ledwo inszá iest Monetá nád tę/ y zowią ią Polską A idą tám y podźiśdźień te Czwártaki káżdy zá puł Ortá/ ośm ich tylko w Taler. A tu ich co wchodźiło wen/ gdy się podnośiłá Cená W Kliwiey: Czwártakow y podziśdzien zá Taler 8. tylko Talerow? Choćiaż ie ztąd wywożono/ gdy Taler w Polszcze szedł ieszcze po złotych pułtorá/ tedy y ná ten czás ná káżdym Talerze żyskáć możono Czwártakow trzy y grosz ieden. Bo ich tu było w Talerze iedennaśćie/ y grosz ieden/ á tám ich ośm tylko dał zá Taler/ ostátek mu w zysku został. W Polszcże Czwartakow było w Talerze 11. y grosz 1. GrodDysk Giij-Giijv. Poczworny grosz Polski/ Czwártak/ Srebrnik drobny/ Iuliusz Włoski wédług stárey ceny […] Drachma […] Denarius […]. Kn 729. Oj, nuże, nuże, nieboże pęcaku! Gdzież one czasy, gdyś był po czwartaku? A dzisia jakie, niestetyż, nastają, Że cię jako ryż na funty przedają. MorszZWybór 68. Czwartak, był srebrnik drobny, álbo poczworny grosz Polski, według starey ceny, iednegoż szacunku, co Juliusz Włoski. BystrzInfRóżn Aa3. Specifikacya Monety Polskiey. Czwartak była moneta olim srebrna czterogroszowa. ChmielAteny IV 397. Czwartak, g. a 1) vier Groschen Stück. [...] 1) piéce de quatre gros. [...] § 1) czwartak Polski, toż iest co Iuliusz Włoski podług starey ceny. [...]. T III 194.

2.astr. »odległość kątowa między dwiema planetami wynosząca 90 stopni«: Czwartak Słońca. Dobrze by szukać u panny przyjaźni, Zwłaszcza gdy nago siedzieć będzie w łaźni. MinSow 291. To pilnie vpátruiąc/ żeby z tych Plánet ktory (w kopániu korzenia/ álbo rwániu źiela/ tákże w zbierániu naśienia) niemiał Marsá/ y złośliwych promieni iego/ to iest: od czwartaká/ álbo od Przećiwnego/ zawády. SyrZiel 141. CZWARTAK SATURNA W piątek z księdzem rozmawiaj, a w niedzielę zasię Przy cielęcej pieczeni posadź k sobie Kasię. ŻabKalBar I 108. Márs iest bárzo zábáwny y pełen niewczásow! Ma tego látá że wszystkiemi plácámi wiele doczenienia/ ktore częśćią z Pánny/ legowiská Merkuriuszowego/ częśćią tesz z Wagi/ z domu iego szkodliwego/ częśćią y z Niedźwiadka/ ze swego własnego páłácu/ szkodliwą Kártaną czwártaka/ nieprzyiáźliwie ogromi! niemoże zá dobre Omen trzymáne bydź/ lecz znáczy wielkie y częste przećiwnosći. FurUważ F3v. Pierwszych dni Styczniá w Roku Páńskim 1681. przystępował [kometa] do Trzećiaka Jowiszá. między szostym y śiodmym dniem tegoż Mieśiącá/ do Czwártaká tęgoż[!] Jowiszá przystępował. Kędy y colorem Caudae suae notabiliter odmieniał. Záś potym między iedenastym/ dwunastym dniem Styczniá/ przystępował do przećiwnego promienia Marsá . Nákoniec odstąpiwszy od Czwártaká Sáturná zginął. KrzykKUwaga A2v-A3. Czwartak Wenery y Przećiwny Tákowe Aspekty do pomienionych spráw niewiele przeszkodzą/ sługi i robotniki przyimuy/ iednák nic trwáłego y státecznego nie záczynay. WolsWKal Av.

3.mat. »romb«: Ná daney linii, Rombusá to iest Czwártak, álbo kwádrat dwoykątnorowny zrysowác, ktoryby miał dẃá anguły rowne danemu angułowi. SolGeom I 12 nlb. Wkwádratách, ẃ Rombách álbo Czwartakách, y w Romboidách, álbo Czwártaczkách centrum ználeść. SolGeom I 13 nlb. Czwartak, g. a [...] 3) Meß. eine Rauten-Figur. [...] 3) géom. un rhombe; losange. [...] T III 194.

4. »zwierzę czteroletnie«: A najprzód zostawia taż jw.jmp. Maryjanna z Rokickich Miaskowska kasztelanowa lędzka owiec starych maciorek 233, skopków półtoraków 59, skopów czwartaków 24, owieczek latosiech 48, skopków latosiech 42, baranów 7, to jest in summa 413. InwKal II 254. Owczarnia ze wszystkim dobra, w której: maciorek 60, skopków czwartaków 8, skopków trzeciaków 24, baran 1, latosich owieczek 17, skopków 25, w sumie 135. InwKal II 349.

5.bot. »odmiana jęczmienia mająca cztery rzędy ziaren«: Czwartak, g. a [...] 2) kleine Gerste die in 4 oder 5 Reihen auf der Aehre wächst. [...] 2) espéce d’orge qui a quatre ou cinq rangs de grains. [...] 2) czwartak we cztery rzędy w kłośiu śię rodźi. T III 194-195.