Słownik XVII wieku

Słowniki:
SStp (indeks), SXVI, Kn, L, SWil, SW, SJP notują
T (?) nie notują

Formy: st. równy lp M. m duży; ż duża; N. m dużym; ~ st. wyższy lp M. m duższy; N. m większym; lm M. nmos większe; D. większych; ~ st. najwyższy lp M. m najwiętszy; ż najwiętsza; n nawiętsze // najwiętsze; D. m najwiętszego; ż najwiętszej; n najwiętszego; C. m najwiętszemu; n najwiętszemu; B. m żyw najwiętszego; nżyw najwiętszy; ż najwiętszą; n najwiętsze; N. ż najwiętszą; Ms. m najwiętszym; ż najwiętszej; lm M. nmos najwiętsze; D. najwiętszych; C. najwiętszym; B. nmos najwiętsze; Ms. najwiętszych; ~ odmiana niezłożona lp M. m duż

Znaczenia:

»mający znaczne rozmiary, wielki, wysoki«: [...] ktory [Mitrydates] gdy go porażono/ záwsze śilnieyszy/ duzszy/ y strászliwszy wstawał [...]. WargRzym 27. Wielka ábowiem ślepotá ludzka y miedzy innymi szaleństwy to nawiętsze szaleństwo/ iż tákich wiele/ ktorzy wszytko ważą/ áby dostáli márnych tych y doczesnych rzeczy; BirkOboz 66. [...] to widziem ten Krol Polski teráźnieyszy serdyt y duż/ rozumielismy że odiedzie zimie/ á on nie myślił o tym w Polszcze sie ten vrodził/ y ma serce Polskie nie záięce : co większa rezolut ná wszytko/ bo sie sam (iáko od nászych słyszemy) nie szánuie/ ále iák w nocy ták y we dnie máło co spi/ ále prácuie. NowinyMosk A4. BOże moy z-ktorego początek/ i w-ktorym koniec máią wszytkie rzeczy/ tyś iest mieyscem moim/ i gniazdem przyrodzonym/ tyś celem istotnie moim/ do ktorego bárziey niżli oko do świátłá/ niżli strżáłá do celu/ niźli kamień do dołu/ niźli ogień do gory ćiągnąc/ i z-większym á vśilnieyszym pędem pośpieszáć mam i chcę/ okrom ktorego nic/ tylko niepokoy/ tylko rozerwánie/ tylko ćiernie i oset kolący/ tylko śidłá z-lepem i z-błotem wiklącym/ trzymáiącym/ i mázącym nie znáyduię;... DrużbDroga 387. Wlazł iedęn Malusięnki szparą podedrzwi y uczyniwszy się woczach iego duzym męszczyzną pogroził mu tylko palcem. PasPam 77. Między lasem duza wies y słychac tam krzyk hałas. PasPam 154. Widząc dąb okrzosany i wpółprzeschły prawie W polu, widząc też trzcinę wysoką na stawie I całą, i zieloną, myślę o przyczynie, Że duży dąb obłomie, mdłą trzcinę wiatr minie. PotPoczKuk III 425. W Niemczech Wyższych iest Państw cowiększych y zacznieyszych 26. iako to zaczynaiąc od Włoskich Kraiow, iest HELWECYA alias Szwayczary, niby Schwitzari od Miasta Schwitz. Leży ten kray między gorami Alpes, y między rzekami. ChmielAteny IV 249. Gwiazdy (rzecze kto) są milion przynaymniey razy większę od ziemii, iakoż tedy na ziemię padać mogą? BohJProg I 186.

Związki nieprzyporządkowane do znaczeń:

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ sierdzit a nie duż: Gniew béz-śilny/ nié iést śiłny. Sierdzit á nié duż. KnAd 257. [...] jusz się nato Romulus dawno nagotował y tylko go doszła o nich wiadomość wychodzi z Woyskiem przeciwko nim, azesię byli dla plondrowania Ceninenses rozsypali, lekką znimi pokazał utarczkę Ze im prawdziwie ta przypowieść służy Acz dureń kożdy Serdyt ane duży. PotPrzyp 12. gdyby był Dawid nie człowiek żołnierzki, toby był kto snać pomyślił: Dawid nász serdyt, á nie duż, niewieć drogi do szábli, wieczny będźie nieprzyiaćiel, ieżeli czekáć będźie áż go Dawid zábiie. Ale że Dawid mężny, áni ty lwie, áni ty niedźwiedźiu nie náwiiayćie się, á Goliatowi i miecz, i włocznia nie pomoże. MłodzKaz II, 135. LION [...] Gloriarum plenior sine virtute. [...] TYLKO go gęba: Serdyt á nie duż. Lew thorzem podszyty. DanKolaDyk II, 206. *Sierdzit [...] śierdźit a nie duży. er ist sehr zornig und hat doch keine Gewalt. c'est un homme colèrique sans pouvoir. T III 2019. ▲ serdyt i duż: [...] to widziem ten Krol Polski teráźnieyszy serdyt y duż/ rozumielismy że odiedzie zimie/ á on nie myślił o tym w Polszcze sie ten vrodził/ y ma serce Polskie nie záięce: co większa rezolut ná wszytko/ bo sie sam (iáko od nászych słyszemy) nie szánuie/ ále iák w nocy ták y we dnie máło co spi/ ále prácuie. NowinyMosk A4. Staroscina w decembrze nakoncu spodziwasie y dobrze zenieprendzy gdysz dopiro[...] poiade tak wkondemnaty wlas Starosta Jak koń po uszy wbłoto posponuiąc Prawo. Akto tak serdyt trzeba beło byc y dusz ale gadał aprawa nie pilnował skompiąc naprawo teraz wyda wiecy nakondemnaty [...]. CzapKListy 53.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Bolé duszne więtsze niż ciélésne. KnAd 275. ● Kto w dziesiąci leciech/ nie będzie nadobny/ we dwudziestu gładki/ we trzydziestu duży/ we czterdziestu mądry/ w piąciudziesiąt bogáty/ wsześciudziesiąt nabożny/ tedy iuz do śmierci tákim nie będzie. RysProv VII, 7. ● Iest Włoskie prouerbium. Chi spende piu, spende manco. Kto, według potrzeby pieniądzmi dzwoni, Tęn się tez większego kosztu ochroni. HaurEk 20.