Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »wykonany z dużym nakładem pracy i znawstwem«: TRochę niżey od Krosná/ Iásło położone/ Ktore trzemá wodámi wkoło otoczone. Ryb dostatek ma w sobie/ y świeżych y słonych/ A co większa y strucel foremnych plećionych. FraszNow C3. A za to máły zysk/ kiedy on wyćiągnionego/ byle ie záś pięknie wygłádźił/ y wyprásował/ że by się zdáło choć ládá co/ czymći foremnym/ łokiec ták drogo przeda/ żeby y nie wyćiągánego cenić drożey słusznie nie mogł? GrodDysk Diiij. Foremnié/ foremny. vide Sztucznié/ Sztuczny. Kn 178. Krzesła, i te wspomnieć muszę; Powiem prawdę, dobrze tuszę: Strudna znaleźć foremniejszych, Od wymysłów i kształtniejszych. JarzGośc 50. Urobił organy daleko foremniejsze niż w Lewoczy, słychać było głosy niemal półtrzeciej mile w mokry czas, a kiedy sucho abo mroźno, w półpięty. NowSakBad 333. W przewozie wziąwszy nieszczęśliwe dusze, Plutonowi ich swemu ofiarował, Który mu znowu rozkazał gotować Po króla nawę jak najforemniejszą, Bo się spodziewa, że już emir z nieba Wynijdzie prędko, by go wziął do siebie, I wespół z wujem posadził Gustawem. NiebMSatBar I 642. Forteca to iest te Lachowice tak foręmna [...] niemasz takiey w Polszcze zadney. PasPam 99. KAmienicę foremną Alguest nász muruie/ Niewiem ná nię czy wapno? czy sol występuie? KochProżnEp 71. Foremny. schön, wohl gemacht, nett. excellent, artificieux; fait avec art. T III 345.

a) »świadczący o czyjejś biegłości i znawstwie«: Ná śrzodku tego Theatrum abo mieysca pomienionego/ wydawał się Ołtarz vbrány w przedźiwne Antependium/ tkáne ze złotá y iedwabiow/ ná kształt szpaler z Figurą Obrzezánia Pánskiego/ z takim pozorem żywym y subtelnośćią roboty/ iáka nayforemnieysza być może z rąk przesławnego Rikamatorá abo Hafrarzá P. Ianá Páwłá Rubensa, chwalebnego z Malarzow pułnocnych y Rzemieslnikow Belgow/ abo Niderlandow/ abo Hollendrow/ ktorzy w tym nie máią sobie rownych/ ták iż omylić się może oko y z bliska zaledwie wierząc czy to robotá tkana/ czy raczey malowana pędzlem [...]. RelBar D2. Potem okna trzy, dwie w kaplicach pobocznych a trzecie nad organami, w których to oknach mistrz z podmistrzykiem swoim szli o sztukę kto z nich miał piękniejsze zrobić, co potem przyznano sztukę foremniejszą podmistrzykowi. GawarDzien 139.

2. »piękny, pełen wdzięku«: Wprawdzie że-ć to mała rzeczka, ale głośna rzegoteczka; niemasz nad tę foremniejszej, niemasz, o Dziecię, piękniejszej. GrochWirydarz 64. W tych tedy vroczysczách przebywał foremnych/ Kimikowski z Kozáki w Fortunách odmiennych. PaszkMrDzieje 21. Jakie skoki foremne, a pieśni ucieszne, Jakie dziwne traktaty i rozmowy śmieszne. SejmBiałBad 63. Przyjmował i podejmował Merodi, Inderlandczyk, pułkownik, - foremnego humoru człowiek. PacOb 20. Ztamtąd wróciliśmy się znowu do pałacu arcyksiążęcego, ostatek nocy trawiąc na przypatrowaniu się foremnemu tańcu chłopów kuchelberskich z wielką uciechą królewica jmci. PacOb 81. Rozumiem iż coś więcey nád sześć Niedźiel w połogu leżeć muśiáłá Ieymość Páni Mátká Wmći, po ták cudownym y foremnym porodzeniu [...]. AndPiekBoh 19. Znaydzie się foremnieysze czyieś o tym pienie, Tobie zaś przyzwoitsze iest ze czcią milczenie. MinWiersz 2 nlb.. Tak wyćwiczony nauką iego, Chodził do gaiu rana każdego, I tam ukryty w gęstey krzewinie, Przysłuchywał się ładney dziewczynie, Potym odchodził i iey śpiewanie Powtarzał przez foremne na lutni brząkanie. GesChodSiel 102. W każdym nienaturalnym rodzeniu, kiedy oprócz foremney Głowy, iakakolwiek inna część Dziecięcia się pokazuie, Akuszerka powinna myśleć o zwrócie Dziecięcia. MichNauka 126.

3. »odpowiedni, właściwy«: Niemász nic foremnieyszego/ Iáko drugich vcżyć tego/ Co iuż sam dobrze rozumiesz/ Abo przez náukę vmiesz. DomEkscyt B4. Po wieczerzy z książęciem Areszkot, z Croym i naszym przystawem, byliśmy na foremnéj biesiadzie, i na tańcach u kanoniczek. PacOb 75. Zięmią rzniętą a suszoną palą z którey wągle będą takie iako zdrew dębowych niemogą miec foremnieysze. PasPam 54v. Sprawił im pogrzeb taki Porucznik nasz, Iako Senator niemoze mieć foręmnieyszego. PasPam 84v. On się też sam nieśie zá rownego Cesárzowi Tureckiemu y tákże też iáko y on nápełnia listy wymyślnemi y foremnemi tytułámi. RicWielJMon 118. Tą porádą wiernego sobie przyiacielá Sprowádzony z frásunku przyszedł do wesela Ná vmyśle Abenner, á w spárty dáremną Nádzieią, mniemał rádę bydź náder foremną. DamKuligKról 161.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ mat. bryła foremna »bryła mająca wszystkie ściany i kąty między nimi takie same«: Pięć tylko Brył foremnych być może; to iest trzy z rownobocznych tróykątow, iedna z kwadratow i iedna z pięciokątów foremnych. PopisSzk 22. ◆ mat. pięciokąt foremny »pięciokąt, który ma wszystkie kąty wewnętrzne równe i wszystkie boki równej długości«: Pięć tylko Brył foremnych być może; to iest trzy z rownobocznych tróykątow, iedna z kwadratow i iedna z pięciokątów foremnych. PopisSzk 22. ◆ mat. wielokąt foremny »wielokąt, który ma wszystkie kąty wewnętrzne równe i wszystkie boki równej długości«: Summa wszystkich kątow iakiegokolwiek wielokąta iest rowna produktowi że 180. przez liczbę bokow dwoma zmnieyszoną, a wielkość każdego kąta w wielokącie foremnym rowna się wielorazowi z tegoż produktu, przez liczbę bokow przedzielonego. 14. Powierzchnia wielokąta foremnego rowna się troykątowi maiącemu za wysokość prostopadłą od śrzodka do boku ktoregokolwiek spuszczoną, a za podstawę obwod tegoż wielokąta. PopisSzk 12. ◆ bot. korona foremna »korona kwiatu o płatkach mających tę samą wielkość i kształt«: Korona iednolistná różné może mieć odmiany, i zowie się: 210. Forémná (regularis), kiedy má wszystkié listki sobie podobne i równé, np. u róży, gruszy. 211. Nieforémná (irregularis anomala), kiedy má listki ani wszystkie iednakowé, ani téż równé, np. u roślin paszczękowatych i motylkowatych, gdzie każdy listek innego iest ksztáłtu. KlukCzenBot 101.

a)jęz. »o regularnej odmianie«: Wyszczególniá się zwyczáy Polski Stopniowaniá Przymiotników, tak forémnych, iak nieforémnych, tak przez trzy zwyczayné Stopnie, iak przez inszé sposoby: a stąd wyciągaią się krótkié Prawidłá Stopniowaniá. KopczUkład 105. Prawidła Stopniowaniá Imión Łacińskich, tak forémnych iako nieforémnych, wyciągaią się z przykładów uszykowanych podług różnégo ich zakończéniá. KopczUkład 107. Podzieliliśmy Przypádkowaniá czyli Deklinacye Polskié na forémné i nieforémné: mówimy w széściu paragrafach o sześciu Formach, wyszczególniaiąc w każdéy Formie, któré Imiona do niéy należą, i iak każdy z osobna Przypádek maią. KopczUkład 107.

4. »ironicznie o kimś albo o czymś budzącym niechęć mówiącego«: Drugi wykład X. K. ieszcze foremnieyszy iest: Nie posłał mię (pry) Pan Christus ponurzáć, ábo chrzćić, to iest, w imię moie. GosławOdp 61. Foremniśćie wy. Tákći to wiele waży/ kiedy mowićie/ że Pan Iezus nie był/ absolutè powinien pełnić Zakonu Bożego/ iákobyśćie też rzekli/ że Pánu Iezusowi/ absolutè wolno było grzeszyć. SzlichJoAntap 134. Owo zgoła, foremne jakieś moje szczęście, co się wtedy we mnie kochają, kiedy ja tego nie widzę; wtedy mię całują, kiedy ja tego nie czuję, wtedy mię chwalą, kiedy ja tego nie słyszę; a ze mną będąc w kupie, to jest największy gust nie pokazować mi swej miłości i tego wszystkiego. SobJListy 350.

5. »o osobie wykonującej jakiś zawód, sprawującej jakąś funkcję: biegły w swojej sztuce«: [...] strzesz się, żeby więc Piotr ś., nie dobywszy mieczá, iuż nie vcho, iáko niekiedy Máłchuszowi, ále też ozoru nie vćiął ći, wiem, żebyć go żaden nie przypráwił Superintendent by naforemnieyszy. GosławOdp 58. Dla samego jednak kozackiego ich sposobu wojowania, świat ich między pospolitymi Kozakami, dla lekkości i nieużywania zbroi, za najpodlejszego, dla ślepo natarczywej rezolucyi za najgłupszego, dla ustawicznej chętki wojowania i dobrowolnego się na nie natrącania za najpokorniejszego żołnierza poczyta; choć nimi Pan Bóg przeciwniki swoje, jakokolwiek najforemniejsze, najmędrsze i najgórniejsze, upokarza i tłumi. DembPrzew 11. [Elearowie] Strzelaniem foremni. DembPrzew 82.

6. »przemyślny, sprytny«: Korisco, prawi, chceszli byc sczęsłliwa, Chceszli, być młodość płynęła zycżliwa W uciechach miłych, fortelu śię tego Trzymai wmiłośći nayforemnieyszego: Młodziencow częśći iak sukien zazyway, Chodź wiedney, innych iak naywięcey mieway: Odmienay często, bo z ustawicznośći Teskliwe płyną y cieszkie przykrośći. GuarPastor 37.

FOREMNA
w funkcji predykatywnej

Formy:

Znaczenia:

1. »jest dobre, piękne«: Strzeż tedy naprzod áby nie miał wad wnętrznych zákrytych/ to iest áby nie był Lunaticus, názywáią tę chorobę zda mi się rostrucharze Słonecznik (ácz rozumiem/ że się niektorym foremna zdáć będźie/ iż w koniu tá chorobá naydowána iest/ iáko w człowieku/ ále od mądrych lekárzow łácno się wywiedźieć/ iż wszelákie niemocy ná ludźie przypadáiące koniom też są pospolite) áni kordyáczny/ nie lękliwy/ gdyż y to defekt wielki/ nie meláncholiczny/ nie fántástyczny/ nie vporny. DorHip I Cij. Foremná to záiste byłá/ iż te sprosnosći wszytkie wspominano/ ktore wrzeczy popełnione były: wszyscy też wierzyli/ że Marcellus o nich mowił. ChokRudAOdm 108. Ieszcze to foremnieysza/ ktoby nie mogł iádáć/ Wierę mu ia nie każę/ z Doktory záśiádáć. NowSow D2v. To byłá foremna, tráktuiąc raz máteryą bárzo potrzebną o reformowániu rocznym, áby káżdy mieśiąc miał swoy własny Xiężyc ze dwudźiestu ośmiu álbo dźiewiąćiu dni, ták wielu godźin y ták wielu minut, ziácháło się bárzo wielu filozofow, y nie máło Astronomow dla dokończenia Affektow w miánowáney máteriy. AndPiekBoh 18. Foremna i to widzieć, gdy pyszny napysznego trafi! AndPiekBoh 117.

2. »ironicznie o sytuacji budzącej niechęć mówiąego«: To najforemniejsza, że mi Wć oznajmujecie wszyscy gorzej niż dziecięciu, że już mam być pewien laski, bo p. Lubomirski onej ustępuje. SobJListy 107. A to foremna/ że ten/ ktory śię w podpiśie listu do mię przysłánego miánuje Przyjaćielem/ żąda y chce tego po mię/ ábym mu listownie odpowiedźiał; á jákoż mu mam odpowiedźieć/ ponieważ nie wiem/ co zacz jest/ gdźie mieszka/ y czym śię para. GdacPij 5.

[więcej cytatów w Korpusie Barokowym]