Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »duży garnek, gar«: Wykopać dół w ziemi, wstawić weń garnek mały, któryby dziurą obłapił dno u wielkiego garnca, i oblepić glinę z paczesiami wszystek wielki garniec i pokrywkę. OstrorMyślTur 22. Abowiem obyczaj Kápłanow ten był około ludu: ktokolwiek spráwował Ofiáry/ przychodził sługá Kápłáński gdy wárzono mięso/ májąc widełki o trzech zębách w ręce swojey. Y wrażał je w státek álbo w kocieł/ álbo w panew álbo w gárniec á coklowiek wyjął widełkámi/ to sobie brał Kápłan. Ták czynili wszystkim Izráelczykom ktorzy tám do Sylo przychodzili. BG 1Sm 2, 13-14. A jedzą mięso ludu moje[g]o/ á skorę jich z nich zdzieráją/ y kości ich łamią/ y rąbią je jáko do gárncá/ á jáko mięso do kotłá. BG Mi 3, 3. Przetoż wyszedł jeden ná pole áby zbierał ziołá/ y ználazł mácicę polną/ á názbierał z niey owocow polnych pełen płaszcz swoj/ á przyszedszy nákrájał ich w gárniec kásze; bo tego nie ználi. Y wylali mężom onym áby jedli. A gdy jedli onę kászę/ záwołáli/ y rzekli: Śmierć w gárncu/ mężu Boży! y niemogli jeść. Y rzekł: Przynieście sami mąki: á wsypawszy ją w gárniec rzekł: Náliey ludowi/ y jedli: y nie było nic więcej złego w gárncu. BG 2Krl 4, 39-41. A mowili do nich Synowie Izráelscy: Obysmy byli pomárli od ręki Páńskiey w ziemi Egipskiey gdysmy siadáli nád gárncy mięsá: gdysmy się nájadáli chlebá do sytości: bo teraz wywiedliście nas ná tę puszczą/ ábyście pomorzyli to wszystko mnostwo głodem. BG Wj 16, 3. Albowiem ták powiedział PAN Bog Izráelski: Mąká z gárncá tego nie będzie strawiona; áni oliwy z tey bánki ubędzie/ áż do dnia/ gdy PAN spuści deszcz ná ziemię. BG 1Krl 17, 14. Przetoż ták mowi pánujący PAN: Biádá temu miástu krwáwemu/ gárncowi w ktorym zostawa przywárá jego/ z ktorego/ mowię/ przywárá jego nie wychodzi: po sztukách/ po sztukách wyciągaj z niego, nie pádnieć nań los. BG Ez 22, 28. Y piekli báránki Wielkonocne ogniem/ według zwyczáju: á inne rzeczy poświęcone warzyli w gárncách/ y w kotłách/ y w panwiách: y rozdawáli spieszno wszystkiemu pospolstwu. BG 2Krn 35, 13. Gárnéc/ vel Gárniéc/ garnék wszéláki gliniány. Olla [...]. Kn 186. Wszákże y Philomellá/ skoczywszy zárázem/ Wyostrzonym/ gardziel mu/ przeżnęłá/ żelázem; Y członki porąbáłá/ ná poły żyiące/ Y ieszcze w sobie duszę potrosze máiące: Ktorych część/ zaraz w gárcách miedziánych wárzono/ Część przy ogniu ná rożnách żeláznych pieczono: Y gmách wszystek zsiniáłą krwią był splugáwiony. OvOtwWPrzem 247. Hałła Tatarskie, iaki wrzące garce Bełkot czynią. PotWoj 82. Kazałem spory garniec miodu wystawic bo tam wina Złe nasypałęm gwozdzikow Imbieru tomtak pił Iakęm kąsek otrzezwiał iuż mi się tez iesc poczęno zachciwać. PasPam 67. A o Ręku co mówić? To: że pożyczane V Praczek/ v Kucharek: bo pozawiane. Jakby garce/ abo więc/ iachtele myć miały. ŁączZwier D4v. Garce robotnika żup bocheńskich z woli najj. k. j mci abrogantur, aby żaden nie ważył się onych z dołu wynosić, ale na dole one na miejscu od żupy naznaczonym nabijać mają, a za to zapłatę z żupy co tydzień odbiorą. InsGór 1714 80. Garnec, g. garnca. Garniec, g. garca. 1) grosser Topf zu unterschiedenem Gebrauch. [...] grand pot, un vaisseau à divers usage. [...] garniec gliniany, miedziany. T III 364.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ garniec na nogach: Gárnéc ná nogách/ Chytropus [...] Tripes olla. Kn 186. garniec na nogach. Koch-Topf mit Füssen. marmite. T III 364. ▲ garniec żelazny: garniec żelazny. eiserner Topf. houle. T III 364. ▲ garniec miedziany: Gárnéc miédziány/ ábo kociéł do wárzenia. Cacabus stanneus. [...] Cacabus argenteus [...] Cucuma. [...]. Kn 186. ▲ garniec trzewiowy: Garnéc trzéwowy/ stálowy/ do drobék bydlęcych. Zema, ae. Trebellio, Seruio i. cacabus [...]. Aula ahenea [...]. Kn 186. ▲ garniec gorzałczany: W kuchni garniec gorzałczany z pokrywką, rurnicą [...] alembik z rurniczką o jednej rurce. InwKal I I, 198-199. ▲ garniec stalowy: Garnéc trzéwowy/ stálowy/ do drobék bydlęcych. Zema, ae. Trebellio, Seruio i. cacabus [...]. Aula ahenea [...]. Kn 186.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ jako w garcu »zamęt, zamieszanie«: A tu iako w garcu iuz się samo Corpus potyka. Litwa na lewym skrzydle tak że nieproznuią. PasPam 95.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Vderz w gárnéc dźwięk go wyda. KnAd 1161. Uderz w garniec dźwięk go wyda. an der Rede erkennet man einen Narren. on connoit les foux aux paroles & les ânes aux oreilles; au parler le bon cerveau. T III 364. ● Kocioł gárncowi przygania. KnAd 1031. ● od przysł.: Przyganiał kocioł garncowi, a sam smoli. Tak kocioł garcowi Przygania i dojmuje, balbierz – balbierzowi. ŻałRokLub 159. Zaczym Mośći Pánowie życzyłbym, zeby koćieł gárcowi, w tey mierze nie przygániał, gdy obáy smolą. BystrzPol N2v.

◼ Przenośnie: ◼ Cóż jest głowa? gęstego pełen garniec błota [...] Oczy? bańki łez, które rzewnym płaczem cedzą, Ledwie się o frasunku od serca dowiedzą. PotFrasz4Kuk I 407.

2. »miara objętości płynów i ciał sypkich równa czterem → kwartom; ok. 3,77 litra«: Na same pany [dano] po cztery czarecki zgorzałki, garnec miodu cadzonego, garnec piwa, dwa kołacza, dwa chleby półgroszkowe, dwie kokoszy, sztukę jałowiczyny, sztukę baraniny, masła za grosz, 10 jajec, a na sól, na ocet, na krupy i na śmietanę i na wsiakoje miałkoje 3 grosze. NiemPam 292. Pęcek z iabłek Cytrynowych, zlekka przetłuczonych, kwiatow Miodunkowych, ábo wołowego Języka, kwiecia Gwoździkow polnych, káźdego po łocie. To wszystko co nadrobniey posiekać, w worek płotná wietchego wsypać, y do báryły, ktoraby czternaście, ábo piętnaście gárcy winá w się wzięłá, we śrzodku zawiesić. SyrZiel 354. Béczká/ áchtél/ kłodá/ Béczká piwna/ in constit: Regni anni 1565. gárncy 72. anni 1598. gárncy 62. Tina. [...] Dolium [...] Orca. Kn 19. Gárnéc/ miárá mokrych rzéczy/ czterykwartowa miárá. Congius. Kn 186. Gárnéc winá/ oliwy/ etc. Congiarium. Kn 186. Pan Simon Kopjtinskj powiedział ze był v JP Daniłowica Woiewodj Ruskiego na wigilią j iadł sczukę tak wielką co się w xieniec wlało szteri garce wina [...] przeto Rzeczypospolita babinska dała mu vrząd Bankietnyk Babjnsky. AktaBab 28. Wstawili na Sanie barełkę gorzałki w 6 garcy. PasPam 154. Nuz pić upił się tak owym Garcem miodu że tylko na ramionach czeladzi wisiał idąc odemnie. Iam tez Sobie folgował a on tez się temu nie przeciwił. PasPam 163. Ładownica została [...] pełna gorzałki zacney ze dwa Garca wniey. PasPam 238v. Halembików 2; w jednym garcy 18, a w drugim 6, z rurkami. InwKal I I, 654. Każ zrobić baryłkę cynową albo ołowną [...] pękatą na pół łokcia [...] która by do połowice brała wody ze 4 garnce. Wewnątrz [...] niech ma przegrodę [...] subtelnym kurkiem na wierzchu baryłki widomym snadniej pomiarkować miarę dziurki wodę przepuszczającej nad przegrodą. SolArchB 363. Wychodzą, słyszę, nienależytem prawem beczkowym i ładarzom nadgórnym garnce, więc aby krom jednego beczkowego, co góry pilnuje, 2 garnca szły w tydzień, bo na myto z osobna, ordynuję. InsGór 1708 75. Pozwoli się robotnikom dolnym w kwartał dwa razy soli garniec, którego dystrybuta nad górą uczyni się, a to na własną potrzebę domową. InsGór 1714 79. Insuper na osolenie pro usu domestico 2 razy w kwartał każdy robotnik dolny tylko mieć będzie po garcu soli nie wierzchowatym, ale tylko pełnym; aby się jednak i pod ten czas nie obierał solą pod utratą takowegoż skopku i oddaleniem od osady. InsGór 1714 81. Ci zaś rotni, którzy pakują beczki albo je podają na górę, za każdą szychtę po gr 29 mieć powinni. Cieśle dolni i górni: Z tych ma jeden za miarki i garce na tydzień po fl. 3 gr 15. myta zaś na szychtę po gr 10. Na szychtę teraz po złotemu mieć będą. InsGór 1725 87. Trybarze dolni. In commissione 1725 sonat. "Bez miarek i garnców po 4 gr 15 mieć będą". InsGór 1743 116. Baryła ma 24 garcy baryła węgierska ma 74 garcy temi czasy zaś 65 garcy. T III 26. Garnec, g. garnca. Garniec, g. garca. [...] 2) Topf, Mass zu Geträncken ohngefehr 3. Kannen; ein Stübchen. [...] pot, quart, mésure pour les liqueurs qui tient presque un pot françois. [...] garniec ma kwarty cztery [...]. T III 364.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ garniec francuski: garniec wody waży funtow 7¼, a garniec Francuski albo poł 8. funtow. T III 364. ▲ pół garnca: poł garca. halber Topf. pinte. T III 364. ▲ półtora garnca »miara objętości«: Półtorá gárncá/ miárá. [...] Sesquicongius. At semodius [...] Półtorágárncá máiący kołacz. Kn 768.

3. »doniczka«: Garnec, g. garnca. Garniec, g. garca. [...] 3) Blumen-Topf. [...] pot à fleurs. [...] garce z kwiatami rozstawione. T III 364.