Słownik XVII wieku

Warianty fonetyczne: GMERAĆ, *GMYRAĆ

Słowniki:
SStp (gmerać, gmyrać), SXVI (gmerać, gmyrać), Kn (gmerać), T (gmerać), L (gmerać, gmyrać), SWil (gmerać, gmyrać, gmérzeć, gmyrzeć), SW (gmerać, gmyrać, gmerzeć, gmyrzeć), SJP (gmerać) notują

Formy: bezok. gmerać; ~ cz. ter. lp 1. os. gmerzę; 2. os. gmerasz; gmerzesz; 3. os. gmerze // gmyrze; lm 3. os. gmerzą; gmerają; ~ cz. prze. lp m 1. os. gmerałem; 2. os. gmerałeś; 3. os. gmerał; ż 3. os. gmerała; n 3. os. gmerało; ~ cz. przy. złoż. lp m 3. os. gmerać będzie; ~ tr. rozk. lp 2. os. gmeraj; gmerz; ~ im. wsp. gmerząc

Znaczenia:

»dłubać, grzebać, szperać, szukać«: Gmerzę/ vide Grzébię w piasku/ Pyszczę/ Szperam. Kn 195. Grzébię w piasku/ gmérzę. Ruspari gallinarum proprium [...] Rimor terram rastris [...] Radit coruus terram [...] Scrutari abdita terrae [...] Scalpurio [...] Gallus scalpurire incipit vngulis [...] Scalpere terram vnguibus [...]. Kn 215. [...] podobnas to zeby on Rycerz W piasku y Wapnie gmerząc Mularką się zabawiał? HerbOr 572. Gmerzę ich forsche/ Gmerzesz du forschest/ Gmerałem ich förschete und habe geforschet/ Gmeray forsche du/ Gmeráć forschen. DobrGram 307. Według tárgu/ wział płacą chłop/ á oddał siano: Zátym pospieszył z Miastá/ widząc iuż nie ráno. Wyiecháwszy/ w kobieli/ gdy posiłku szperze; Obaczy nád spodzianie/ áż tám dziecię gmerze: Powroci wskok do Miastá/ pomniąc ná gospodę/ Gdzie zá przedáne siáno odbierał nágrodę: Skarży się ná drágány/ że go oszukáli/ Ze mu kobiel/ zá kobiel z dzieckiem przywiązáli [...]. ŁączZwier D4. Gmeráło dzieciątko páluszkiem swoim, w-ofiárowánym złocie, w-oddánym kádzidle, ále naprzod się snać miáło do miry, iáko do wzoru męki i gorzkości Krzyżá [...]. MłodzKaz IV, 437. Klauben [...] ich klaube in der Nasen/ gmerzę w Nosie, gmerałem [...]. ErnHand 558. Coz Skarb przypomnię, wiecie dobrze y wy Gdzie się obrocił; gdzie go Caezar traci? Kto go bez woli naszey śmiał otwierać? I w nim asz dotąd nie ruszonym gmerać? ChrośKon 33. O iákie głupstwo! kiedy báłwochwalcow, Swiat Chrześciański przeiął obyczaie, Ci nárąbáwszy rożnych miąs káwalcow, Bies im prognostyk z pluc, z watroby, daie, My gorsi od nich, bo nie z bydląt bierzem, Wrożkę, lecz z ludzi, znać w BOGA nie wierzem: Ze ten własnego ná śmierć wydał Syna, Zá grzech Rodzicow nászych popełniony, Ta nas w grob wtłacza zuchwáłości wina, Czegoż w wnętrznościach gmyrze człek szálony, Znać od Longina wziął tyraństwa modę, Umárłym z boku wypuszczać krew, wodę. DrużZbiór 435. Gmerze, [gme]rze, [gme]rał. wühlen/ scharren; mären, klauben, puhlen mit den Fingern. fouiller, grouiller, remüer; vermiller, grater comme les poules. § gmerze chłop w roli; kokosz gmerała w piasku, w ziołach; nie gmerz w nosie. T III 389. Słowá dobrego Kácerzom nie dáią Oycowie święci/ przyrownywáią ich psom wściekły[m]/ wężom/ bázyliszkom/ smokom łuskowátym/ sowom/ krowkom/ ktore w gnoiu gmerzą [...]. BirkRus 33.

▲ Ustabilizowane połączenia wyrazowe: ▲ gmerać w roli (sz. zm.) »być rolnikiem«: Pyszczé w-zięmi/ ryié zięmię świniá. Rostro sus terram ruit [...] Transfertur et ad homines. Pyszczé/ gmerzé chłop w-roli/ orzé márnié. Rostro [...] rostrare vomere superiora terrae [...]. Kn 904. Dobrze się Káznodziei i z-rolnikámi znáć, co to cáły tydzień w-roli gmeráią, i z-tych może bydź pożytek, i tákowych dusz nie tzrebá opuszczáć [...]. MłodzKaz II, 92. Czyliż to oracze nie máią bydź tylko Sápienci? gmerałeś brácie w-Księgách, gmerz też i w-roli, per bovem, qui terram exarat, designantur sapientes. MłodzKaz II, 95. Gmerze, [gme]rze, [gme]rał. wühlen/ scharren; mären, klauben, puhlen mit den Fingern. fouiller, grouiller, remüer; vermiller, grater comme les poules. § gmerze chłop w roli [...]. T III 389. ▲ gmerać w ziemi (sz. zm.) »być rolnikiem«: Ty gmerasz w tey ziemi iáko robak nędzny: Anyoł mieszka w niebie/ w iednym okiemmgnieniu wszytek świát przebieży/ á ty ná wschody nie wnidziesz bez trudu. BirkNiedz 40. Nie to zywot sto lat zyc: sto lat w ziemi gmerac, Mysląc tylko: zeby iak naypozniey umierac zniknąc potym na wieki, w ziemię się zagrzebszy Ieden dzien, ieden sercu wspaniałemu lepszy Co mu Tysiąc lat da zyc, na ziemi a w Niebie szczęsliwe, nieprzezyte, wieki po pogrzebie [...]. PotWoj 178.

● Przysłowia, sentencje, skrzydlate słowa: ● Nie gmeray w onem istem/ by bárziey nie śmierdziáło. Malum bene conditum ne moueas. RysProv IX, 5. ● Diécinne [!] obyczáié/ zábáwy. W piasku gmeráć. Ná lásce iéździć/ etc. KnAd 224.

◼ Przenośnie: ◼ Málowánem bydź niechcę ná vrzędzie: Iam tu Hetmanem/ ia tu sam chcę rządzić/ Rad vyźrzę kto mi tu w niem gmerać będzie. TasKochGoff 116. ◼ Czyliż to oracze nie máią bydź tylko Sápienci? gmerałeś brácie w-Księgách, gmerz też i w-roli, per bovem, qui terram exarat, designantur sapientes. MłodzKaz II, 95. ◼ Nic nie wątpię, żeś czytał, bo choć nic nie wierzą, Czego nie widzą Lutrzy, zawsze w Piśmie gmerzą, Jeżeli je kapustę, wodę pija w rzece, darmo płaci syropy człek chory w aptece. PotFrasz2Kuk II 394. ◼ [...] á iákom ich ad maiora natos; do wyższey/ godnieyszey wspániálszey stworzył y podniosł kondycyey/ nie gmerząc w nikczemnych świáta tego śmieciách wspaniále po nich depcąc/ vtens hoc mundo, tanquam non vtatur do swego kresu do swey w Krolestwie im zgotowanym Oyczyzny postępowali. BujnDroga 252-253. ◼ Aleć moiá ciekáwość názbyt w twoich gmerze myślách; w ná twoy Sekret náciera zbyt szczerze. CorMorszACyd 108.