Słownik XVII wieku

Znaczenia:

1. »nieprzykryty, nieosłonięty ubraniem; nagi, obnażony«: Ale miły bábożeniu! poyzrzy prosze na twą gołębicę gołą co w niey widzisz coby cię ruszało do vciechy: głowá łysa/ zmarsczone czoło/ dołki wdziasłách miásto zębow. PetrSEk 73. A skoro się ci zblizą [janczarzy] [...] Wszerz y wzdłurz ich osypą, ołowianem Gradem Legło Mostem Poganstwo: wziąwszy wgołe bębny. PotWoj 92. Ruszaią się tedy Chorągwie powoli a zas wodzowie przed nami idą z gołemi po łokcie rękami. PasPam 105. Ale mi było tak miło Iako bymię ostrym grzebłęm po gołej skorze drapał. PasPam 251v. Zeby go [księdza herbu Łódź] śmierć choć iuż czás, życia iego krotki Dla zbytkow, dla rospusty, nie bráłá z tey Łodki: Ná ktorey, nágo siedząc, gołą świeci biodrą. PotPocz 88.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ gołą ręką witać »witać, nie dając prezentu, daru, poczęstunku«: Nikt gołą ręką Krola chyba z boru, Nie wita. PotSyl 24. ◆ goła ziemia »niezasłana, niepokryta niczym ziemia, podłoga itp.«: Chodzenie bosemi nogámi po gołey ziemi, pomaga do solutiey náturálney. CompMed 502.

2. »bez naturalnego okrycia«

a) »o roślinach: bez liści«: Słońce też nagość matek winnych przyodziewa promieniami i gołe członki ich ogrzewa, Aż z razu ruchem szarawym, potym bafrwą prostą, na ostatek papużym bławatem porostą. ZimBSiel 143.

b) »o zwierzętach: bez piór, bez sierści«

c) »o człowieku, jego skórze: bez włosów; łysy«: Komuby włosy z brody lázły, ábo nie rychło rosły, ábo nigdy, dobrze sokiem teg[o] ziela [Bożego drzewka] nácieráć mieyscá gołe/ y włosámi obnáżone. SyrZiel 369.

3. »niemający jakichkolwiek dodatków, uzupełnień«: W káżdey pracy bywa pożytek: ále gołe słowo warg tylko do nędze służy. BG Prz 14, 23. I co siejesz/ nie siejesz ciáłá, ktore ma potym wyrość/ ále gołe ziárno/ jáko się tráfi álbo pszeniczne/ álbo jákiekolwiek inne. BG 1Kor 15, 37. Inquisitor tuteczny chcąc do abiuracyey przywieść Portugálczykow pewnych ná gołą suspicyą Iudaismi/ powstał populus przeciwko niemu z tak wielkim tumultem/ że vchodząc periculum zdrowia/ przyszło mu przez kilka dni nie pokazać się. MerkPol 194. [Pozna wodza] iakoby to miał w Przywileiu Gdy mnieyszych biją mnieyszy, w rownią kazdy mierzy, Sam Achilles w Hectora bespiecznie uderzy Dosyc, dosyc odwagi, dosyc sławy rzecze Wraz go ostrem przez piersi Koncyrzem przewlecze A ten mdleie y bułat, pusci z ręku goły. PotWoj 136. Srebrnych Rządow, Rządźikow, y śiedzeń háftowánych, lubo táśiem iedwabnych, okrom gołego rzemieniá, tákźe ná sukniách błátu, okrom sukná, álbo futer drogich [...] niech się nie godźi [...] záźywać. FredKon 13. Łączek na nim [koniu] goły skorką tylko powleczony na kształt mody Tatarskiey. PasPam 239v. Gołemu powołaniu wierzyć nie trzeba, ażby przytoczył znaki y przyczyny za ktoremiby mogł się sędzia iąć poimane[go], a przynamniey go harestować, abo zaręczyć, przypozwać, poimać. WisCzar 86. Zydzi zaś nie maią pewnych wokaliszow [...] ale ie tylko świeżo wynalezionemi znakami/ w iednym aleph rozznaczaią/ iako my ć y cz od gołego c. DembWyw 41.

◆ Związki frazeologiczne: ◆ gołe oko »oko bez przyrządów optycznych«: [Szkła powiększajace] naydrobnieysze atomiki, gołemu niewidome oku, odkrywaią. BystrzInfRóżn Y3v. ◆ gołe pieniądze: Mnie tez bardziey appetyt pociągał ad pingvem Globum nizeli do gołych piniędzy. PasPam 220.

4. »nieuzbrojony; bezbronny«: Z nas urągali się et toties exprobrabant [i tylekroć zarzucali] że z Narodem Gołym Nie Horęznym z Ludem do Uciekania Gotowym z Ludem takim woiuięmy. PasPam 267.

5. »o terenie: pozbawiony roślinności i zabudowań; pusty«: Zamek ten wszystek zabudowany dworami bojarskiemi Cerkwiami, Manastyrami że mieysca niemaż gołego ledwo iak w podworzu szlacheckim. MasDiar 71v. Gołemi mieyscami uciekał że by z Miasta Widziano że ku Obozowi idzie. PasPam 268v. Nie są natarczywi [żołnierze moskiewscy] lecz wytrzymuiący statecznie nacieraiących impety, nie na gołym iednak polu, lecz przy iakieykolwiek lub naturalney, lub artificialney defensie. ChmielAteny II 710.